Στο πλαίσιο της δράσης του Συλλόγου Ικάριων Επιστημόνων «Πρόσωπα και το έργο τους» μιλήσαμε με την Σαπφώ Ξενάκη. Η Σαπφώ είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στη Νομική Σχολή του Birkbeck στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Είναι Συνδιευθύντρια του Κέντρου Πολιτικής Οικονομίας και Θεσμικών Σπουδών στο ίδιο πανεπιστήμιο. Έχει σπουδάσει Διεθνείς Σχέσεις στο London School of Economics και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Περισσότερα στην προσωπική της ιστοσελίδα: https://www.bbk.ac.uk/our-staff/profile/8003972/sappho-xenakis.
Σαπφώ, μίλησε μας λίγο για αυτό που ονομάζουμε οικονομικό έγκλημα (πολλές φορές το συναντάμε και με την απόδοση του Αγγλικού όρου, ως «έγκλημα του λευκού κολάρου»). Δώσε μας έναν ορισμό, τα κύρια χαρακτηριστικά του.
Ο όρος ‘οικονομικό έγκλημα’ μπορεί να χρησιμοποιηθεί για εγκλήματα που διαπράττονται είτε από επιχειρήσεις και πολιτικούς ή κρατικούς παράγοντες από κοινού, είτε από πολιτικούς ή κρατικούς παράγοντες που δρουν μεμονωμένα, είτε από μη κρατικούς παράγοντες. Για την επιτυχή ολοκλήρωση τέτοιου είδους εγκλημάτων απαιτείται το λεγόμενο ‘ξέπλυμα’ των όποιων χρηματικών προσόδων. Αυτό σημαίνει ότι στο οικονομικό έγκλημα εμπλέκεται μια ευρεία γκάμα ατόμων και επιχειρήσεων που αποκομίζουν κέρδη σε δεύτερο χρόνο.
Τι προτείνουν σήμερα οι ερευνητές όπως εσύ, αλλά και οι διάφοροι διεθνείς οργανισμοί και ομάδες ως ξεκάθαρες πρωτοβουλίες-πολιτικές-δράσεις ενάντια στο οικονομικό έγκλημα;
Όταν η αξία και τα κόστη της οικονομικής εγκληματικότητας είναι πιο υψηλά (δηλαδή, σε περιπτώσεις όπου ο δράστης είναι ένα ισχυρό κράτος ή μια κρατική-εταιρική ή εταιρική οντότητα), οι στρατηγικές αντιμετώπισης του φαινομένου πρέπει να λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα (ατομικά και θεσμικά) και να βασίζονται σε μια ποικιλία μεθόδων (π.χ. να συνδυάζουν εκπαιδευτικές δράσεις, μέτρα εργατικής προστασίας, πιο αποτελεσματικούς μηχανισμούς επίβλεψης και εποπτείας, και την κατάλληλη τιμωρητική αντιμετώπιση). Σε τελική ανάλυση, όσο μεγαλύτερες είναι οι ανισότητες σε μια κοινωνία, τόσο μεγαλύτερη είναι και η πιθανότητα να παραμένει ατιμώρητη η οικονομική εγκληματικότητα ισχυρών παραγόντων. Το κλειδί, επομένως, για την πιο επιτυχή αντιμετώπιση της οικονομικής εγκληματικότητας είναι η μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων. Θα πρέπει, ωστόσο, να σημειώσω εδώ ότι διεθνείς πιέσεις (π.χ. από ξένα κράτη, διακρατικούς θεσμούς, ή μη κρατικούς οργανισμούς) για τη λήψη σοβαρών μέτρων ενάντια στην οικονομική εγκληματικότητα εντός μιας χώρας μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά, τουλάχιστον σε περιπτώσεις όπου οι μη κρατικοί παράγοντες εντός της χώρας που αντιμετωπίζει το πρόβλημα είναι ασθενείς.
Μίλησέ μας για το οργανωμένο έγκλημα.
Πρέπει αρχικά να σημειώσω ότι η έρευνά μου εστιάζει περισσότερο στις μακροσκοπικές διαδικασίες εγκληματοποίησης, αστυνόμευσης και ποινικής μεταχείρισης φαινομένων που θεωρούνται κοινωνικώς επιζήμια, και λιγότερο στο πώς δημιουργούνται, πώς λειτουργούν ή ποιες επιπτώσεις ακριβώς έχουν τα φαινόμενα αυτά. Έτσι, όσον αφορά συγκεκριμένα στο οργανωμένο έγκλημα, η έρευνά μου έχει εξετάσει τους τρόπους με τους οποίους πολιτικές εναντίον του οργανωμένου εγκλήματος επηρεάζονται από διεθνείς και εθνικές πιέσεις που αλληλοσχετίζονται. Σε αυτό το πλαίσιο, έχω ερευνήσει το είδος των δεδομένων που λαμβάνουν υπόψη τους οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής, τις προτεραιότητές τους, καθώς το πώς αιτιολογούν τον διαχωρισμό του ‘οργανωμένου’ εγκλήματος από άλλες μορφές εγκλήματος, όπως το εταιρικό και το κρατικό-εταιρικό έγκλημα. Τα συμπεράσματά μου επιβεβαιώνουν ότι κοινωνικο-πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες ουσιαστικά καθορίζουν τις πολιτικές και πρακτικές στον χώρο της ποινικής δικαιοσύνης, αλλά και ότι τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται στη διαδικασία παραγωγής ποινικών μέτρων είναι συχνά μεροληπτικά και χειραγωγημένα, κι επομένως αναξιόπιστα.
Ποια είναι η σχέση μεταξύ οργανωμένου εγκλήματος, εταιρικού εγκλήματος, και κρατικού-εγκλήματος;
Το οργανωμένο έγκλημα, το κρατικό-εταιρικό έγκλημα, και τα εταιρικά εγκλήματα έχουν σημαντικές ομοιότητες μεταξύ τους: στη δομή τους, στον τρόπο τελέσεώς τους, και στις επιπτώσεις τους. Η κύρια διαφορά τους έχει συνήθως να κάνει με την κοινωνικο-οικονομική κατάσταση αυτών που τα τελούν. Προσεγγίζοντας το θέμα από μακρο-ιστορική σκοπιά, η έρευνά μου αναδεικνύει τις μεταβολές που έχουν υπάρξει μέσα στον χρόνο στη σχέση μεταξύ κρατικού και οργανωμένου εγκλήματος. Τα τελευταία χρόνια, σε κάποιες χώρες διεθνώς, έχει ενταθεί τόσο η κυβερνητική ανησυχία όσο και η ανησυχία μεταξύ των πολιτών για τον ρόλο νόμιμων επιχειρήσεων και υπηρεσιών στο ξέπλυμα χρήματος από εγκληματικές δραστηριότητες. Γενικότερα, είναι ξεκάθαρο ότι η σχέση μεταξύ κρατών και ομάδων που λειτουργούν εντός της παράνομης οικονομίας έχει συχνά υπάρξει συμβιωτική, τόσο σε χώρες με ισχυρή οικονομία όσο και σε χώρες που θεωρούνται οικονομικά ασθενείς.
Σαπφώ & Νίκος Ξενάκης
Η έρευνά σου προσεγγίζει το έγκλημα και την ποινική δικαιοσύνη υπό ‘πολιτικο-οικονομική’ σκοπιά. Μίλησέ μας για την επιλογή σου αυτή.
‘Όντως, η ‘πολιτικο-οικονομική’ προσέγγιση είναι βασικό χαρακτηριστικό της ερευνητικής μου εργασίας, συμπεριλαμβανομένων και των ερευνών που έχω πραγματοποιήσει από κοινού με τον Λεωνίδα Χελιώτη, Αναπληρωτή Καθηγητή στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του LSE. Έχουμε προσπαθήσει να εξηγήσουμε την εξέλιξη τόσο του εγκληματικού φαινομένου όσο και του ποινικού συστήματος με αναφορά, όχι σε μικροσκοπικές θεωρήσεις που εκ των πραγμάτων εστιάζουν στον ατομικό παράγοντα, αλλά με αναφορά σε μακροσκοπικές θεωρήσεις οι οποίες επικεντρώνονται στο ρόλο των κοινωνικών ανισοτήτων, ιδιαίτερα ταξικών και φυλετικών ή εθνοτικών. Η έρευνά μας έχει καταδείξει τους τρόπους με τους οποίους τέτοιου είδους ανισότητες επηρεάζουν αλλά και αναπαράγονται μέσω ποινικών πολιτικών και πρακτικών. Ωστόσο, ο βαθμός στον οποίο οι κοινωνικές ανισότητες ασκούν επιρροή στο ποινικό σύστημα διαφέρει τόσο μέσα στο χρόνο όσο κι ανάλογα με τη χώρα ή δικαιοδοσία. Ένα από τα κύρια συμπεράσματα της κοινής ερευνητικής μας εργασίας είναι ότι ο βαθμός νεο-φιλελευθεροποίησης του κράτους δεν εξηγεί απαραίτητα, ή επαρκώς, τον βαθμό στον οποίο το κράτος κάνει χρήση τιμωρητικών μέτρων όπως η φυλάκιση. Επίσης, έχουμε συμπεράνει ότι η πρότερη εμπειρία μορφών ολοκληρωτισμού, όπως η δικτατορία, όχι μόνον δεν λειτουργεί πάντοτε ως αποτρεπτική ασπίδα απέναντι σε υπερ-τιμωρητικές τάσεις υπό συνθήκες συνταγματικής δημοκρατίας, αλλά μπορεί να διευκολύνει τη συνέχιση ή επανεμφάνιση τέτοιων τάσεων (π.χ. στην αστυνόμευση ή στη χρήση της φυλάκισης) σε μεταγενέστερες περιόδους.
Μίλησέ μας για την έρευνά σου αυτή την περίοδο.
Αυτόν τον καιρό, η έρευνά μου εστιάζει στους διεθνείς παράγοντες που επηρεάζουν την χρήση της φυλάκισης από το κράτος. Η υπάρχουσα βιβλιογραφία συνήθως εξηγεί τις τάσεις στη χρήση της φυλάκισης με αναφορά σε τοπικούς ή εθνικούς παράγοντες όπως οι τάσεις του εγκλήματος, ο βαθμός και η ποιότητα παροχής κοινωνικής πρόνοιας, τα επίπεδα ανισότητας, και οι δομές των πολιτικών θεσμών. Στην έρευνά μου επικεντρώνομαι στο ρόλο τόσο της διάδρασης μεταξύ κρατών όσο και διεθνών αγορών και εταιριών. Συνεχίζω επίσης την έρευνά μου σε θέματα διαφθοράς και κρατικού-εταιρικού εγκλήματος. Αργότερα τον Ιούνιο, θα συμμετάσχω σε ένα διεθνές συνέδριο με θέμα τη σχέση μεταξύ οργανωμένου εγκλήματος και διαφθοράς. Η δική μου παρουσίαση θα αφορά συγκεκριμένα στη Μεγάλη Βρετανία.
Τέλος, θέλουμε να μιλήσεις λίγο για τη σχέση σου με την Ικαρία.
Με την Ικαρία σχετίζομαι μέσω του πατέρα μου, Νίκου Ξενάκη, και της ευρύτερης οικογένειας και των φίλων που έχουμε στο νησί, ειδικά στο νότιο μέρος, όπου βρίσκομαι όσο πιο συχνά μπορώ. Η σχέση μου με την Ικαρία έχει διαμορφώσει σε πολύ σημαντικό βαθμό τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζω την έρευνά μου. Πιο συγκεκριμένα, οι συνεχείς συζητήσεις με τον πατέρα μου για την ιστορία της Ικαρίας κατά τη διάρκεια του εικοστού αιώνα μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο των κοινωνικο-πολιτικών εξελίξεων στην Ελλάδα όπως αυτές επηρεάστηκαν από εξωτερικές δυνάμεις, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην επιλογή μου να σπουδάσω διεθνείς σχέσεις. Επίσης, ήταν αυτές οι συζητήσεις που με ώθησαν να εστιάσω την έρευνά μου στη σημασία τοπικών, εθνικών, και διεθνών παραγόντων στη διαμόρφωση νομικών και άλλων χαρακτηρισμών συμπεριφορών ή τρόπων σκέψης ως παραβατικών ή εγκληματικών σε συγκεκριμένες ιστορικές και πολιτικές συγκυρίες.
