Τη ναζιστική εγκληματική «λογική», πλήρωσαν με τη ζωή τους 14 κάτοικοι της Μήλου στις 23 Φεβρουαρίου του 1943. Στις μέρες μας οι εκδηλώσεις τιμής και μνήμης δεν αφήνουν τη θυσία τους να ξεχαστεί.
Και όμως το αίτημα του Δήμου Μήλου για να χαρακτηριστεί το νησί «ως μαρτυρική νήσος που επλήγη από τις δυνάμεις κατοχής την περίοδο 1941-1944», έχει απορριφθεί!!
Το ert.gr υπενθυμίζει τα γεγονότα μέσα από υλικά που μας είχε κοινοποιήσει ο Δήμος Μήλου σε παλαιότερη αναφορά μας στο θέμα. Πρόκειται για αρχειακό υλικό, που ρίχνει φως στα γεγονότα εκείνης της περιόδου, που εξελίχθηκαν μετά το βομβαρδισμό από τρία αεροπλάνα της RAF (Royal Air Force), του πλοίου «Άρτεμις Πίττα».
Η διαταγή της εκτέλεσης υπεγράφη από τον γνωστό για τις εκκαθαρίσεις των Εβραίων στην πόλη Libau της Λετονίας, διοικητή των κατοχικών δυνάμεων στη Μήλο, πλοίαρχο Hans Kawelmacher.
Από τα υλικά του Δήμου Μήλου:
Το νησί μας, η Μήλος κατά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου πλήρωσε με μεγάλο φόρο αίματος την Γερμανική Κατοχή.
Όπως γνωρίζετε με απόφαση του Δ.Σ. έχουμε δρομολογήσει την συγκέντρωση υπογραφών για τις Γερμανικές αποζημιώσεις.
Πέρα από τις μεμονωμένες απώλειες, το σημαντικότερο γεγονός που στιγμάτισε την ιστορία του νησιού, ήταν η άδικη εκτέλεση των Δεκατεσσάρων συμπατριωτών μας.
Παραθέτω ένα σύντομο ιστορικό των γεγονότων που συνέβησαν πριν και μετά την εκτέλεση των συμπατριωτών μας από το βιβλίο του κ. Μπελιβανάκη Γρηγορίου «Oι Γερμανοί στη Mήλο 1941-45»:
«Το φορτηγό πλοίο «Άρτεμις», εστάθμευε στο λιμάνι του Aδάμαντα μαζί με άλλα πλοία. Ήταν φορτωμένο με στρατιωτικό υλικό και καύσιμα που πήγαινε για Κρήτη και ίσως Αφρική. Το πλοίο βομβαρδίστηκε από αγγλικά αεροπλάνα, ανατινάχθηκε, και κάηκε, μεγάλο δε μέρος του φορτίου του που επέπλεε, εκβράστηκε στην περιοχή Μαύρα Γκρεμνά και Χιβαδολίμνη. Mέσα στο πλοίο βρήκαν τον θάνατο 15 Έλληνες μέλη του πληρώματος και 14 Γερμανοί. Ένα από τα αεροπλάνα που του επιτέθηκαν χτυπήθηκε από τα αντιαεροπορικά πυρά και κατέπεσε στη θέση Μαρούλια, στο Κοντάρο.
Ο Ντούνης, βασισμένος σε λιμενικά έγγραφα αναφέρει τα εξής για το «Άρτεμις»:
«Το πλοίο τελώντας υπό γερμανική επίταξη, με πλοίαρχο τον Δημήτριο Ιω. Ρούσσο από την Λίμνη Ευβοίας, την 21ην Φεβρουαρίου 1943, ευρισκόμενο στον όρμο της Μήλου, βομβαρδίστηκε από συμμαχικά αεροπλάνα και βυθίστηκε με αποτέλεσμα να υπάρξουν 15 θύματα από το πλήρωμά του».
Σημειώνεται ότι το πλοίο είχε επιταχθεί από τις Γερμανικές Αρχές Κατοχής, και μετέφερε φορτίο πετρελαίου σε βαρέλια καθώς και στρατιωτικό υλικό.
Την ίδια ώρα τα αεροπλάνα έριξαν και δύο βόμβες κοντά στο εργοστάσιο Κλωναρίδη όπου υπήρχε αποθήκη με καύσιμα. Η μία που έπεσε δίπλα στην αποθήκη καυσίμων που είχαν εκεί οι Γερμανοί, δεν εξερράγη. Η άλλη έπεσε στην σπηλιά του Αριστείδη Παπαϊωάννου εκεί που είχε πέσει και μία γερμανική τον Απρίλιο του 1941 και είχε θάψει, τότε, τους ναυαγούς του «Μαρία Σταθάτου» που είχαν καταφύγει σ’ αυτήν. Άγνωστος ο αριθμός των θυμάτων.
Το «Άρτεμις Πίττα», πάντα κατά Ντούνην, (πρώην HEROLD, πρ. MAID OF ATHENS), κατά το ποίημα του Μπάϋρον· «Η Κόρη των Αθηνών», νηολογίου Χίου 92, κατά πληροφορίες του Δημήτρη Γκαλών που βρήκε στοιχεία σε γερμανικά αρχεία ότι στις 6.4.1941, πρώτη μέρα της γερμανικής επίθεσης, βομβαρδίστηκε στο λιμάνι του Πειραιά από τους Γερμανούς και βυθίστηκε αλλά αργότερα ανελκύσθη, επισκευάστηκε και ταξίδευε ως γερμανικό πλοίο μαζί με άλλα, επίτακτα.
Κατά Ντούνην το απωλεσθέν πλήρωμά του ήταν οι: Ιωάννης Στεφάνου, Υποπ/ρχος. Παναγιώτης Γουλιμής, Α’ Μηχανικός. Σπυρίδων Κοτσιμάρας, Β’ Μηχανικός. Ευάγγελος Καλούρης, Αρχ/κός. Κυριάκος Τσότσος, Θερμαστής. Ανδρέας Βεντουράτος, Θερμαστής. Σταύρος Μανουσάκης, Μάγειρας. Νικόλαος Σακελαρίδης, Ναύτης. Κων/νος Γαλανίδης, Ανθρακεύς. Κων/νος Γκιουλέκας, Ναύτης. Παντελής Κατσαΐτης, ναύτης. Αρτέμης Σιμιγδαλάς, Ναύτης. Σπυρίδων Λαλούσης Βοηθός Θαλ/λου. Αναστάσιος Βενιζέλος, Βοηθός Θαλ/λου.
Tο «Άρτεμις» ήταν φορτωμένο με καύσιμα. Τα βαρέλια με βενζίνη και πετρέλαιο, καθώς και άλλα είδη που επέπλεαν τα πήρε ο βοριάς και τα πήγε στην απέναντι αμμουδιά της Χιβαδολίμνης.
Κατά την συνήθεια των ημερών πολλοί εντόπιοι πήγαν να πάρουν τα πράγματα που ο βοριάς έβγαλε στην ακτή. Για να πάρουν το περιεχόμενο μερικών βαρελιών τα τρύπησαν με κασμά. Κάποια στιγμή έφτασε γερμανική περίπολος που συνέλαβε όσους εβρήκε επί τόπου και τους πήγε στον Σταθμό Χωρ/κής Αδάμαντος, όπου τους υπέβαλαν σε ανακρίσεις, με διερμηνέα τον Κλωναρίδη, για να μαρτυρήσουν και τους άλλους που είχαν πάει εκεί και έκαναν την ίδια δουλειά. Στο σημείο αυτό παραθέτουμε αυτούσιο ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Χαλκουτσάκη («H Mήλος στην Kατοχή») αρκετά κατατοπιστικό:
«Η ανάκριση γινόταν από Γερμανό αξιωματικό με διερμηνέα τον Κώστα Κλωναρίδη, έπαρχο Μήλου και επίτροπο της γερμανικής διοίκησης, όπως είχε αυτοανακηρυχθεί….Το μάζεμα από τα παράλια των πραγμάτων που έβγαζε η θάλασσα ήταν παράπτωμα ελαφρότερο από την κλεψιά. Και αφού συγχωρούσαν (οι Γερμανοί) τις κλεψιές δεν περίμεναν βαριά ποινή για την πράξη που έκαναν. Έτσι εύκολα κανείς στην ανάκριση θα έλεγε ποιούς άλλους είδε».
Στο τέλος συγκέντρωσαν περί τα 25 άτομα. Απ’ αυτούς επέλεξαν 14 τους οποίους επήραν το πρωΐ της 26ης Φεβρουαρίου και τους επήγαν στο «αμπέλι του Καλλέργου» στην Αλυκή και 2 τους τυφέκισαν με διαταγή του δ/τή της Μήλου πλοιάρχου Χανς Καβελμάχερ. (Χαλκουτσάκης, σελ. 63 κ.ε. Ο Καβρουδάκης, στο Ημερολόγιό του λέει πως συλλήψεις έγιναν στις 23 Φεβρουαρίου. Ίσως αναφέρεται σε δεύτερο κύμα συλλήψεων άλλων ατόμων που προέκυψαν μετά τις ανακρίσεις).
Η ανακοίνωση η οποία τοιχοκολήθηκε μετά την εκτέλεση, έχει ως εξής:
Προς τον Λαόν της Μήλου
Εξετέλεσα τους
1ον. Βασίλειον Ψαθάν του Ανδρέου εκ Τριοβασάλου
2ον. Παντελή Ψαθάν του Ανδρέου »»
3ον. Κωνστ. Ψαθάν του Μιχαήλ »»
4ον. Κων/νον Νίνον του Γεωργίου »»
5ον. Ευάγγελον Ξυδού του Ανδρέου »»
6ον. Αντώνιον Ραπανάκην του Σταματίου »»
7ον. Στυλιανόν Βήχον του Μιχαήλ εκ Τρυπητής
8ον. Φραγκιόν Βήχον του Αντωνίου »»
9ον. Θεμιστοκλήν Μάλλην ή Υψηλάντην του Πέτρου »»
10ον. Εμμανουήλ Βήχον ή Ψαρράν. »»
11ον. Ιωάννην Μαρκαντώνην του Μιχαήλ »»
12ον. Πέρρον Κυρίτσην του Ιωάννου »»
13ον. Αντώνιον Καμπουράκην του Μιχαήλ εκ Πλακών »»
14ον Αντώνιον Βήχον του Δομέτη »
Διότι ελαφυραγώγησαν και έκλεψαν εκ του ατμοπλοίου «Άρτεμις» είδη ανήκοντα εις τον γερμανικόν στρατόν.
Εν Μήλω τη 26η Φεβρουαρίου 1943
Ο Διοικητής της Μήλου
Καβελμάχερ
Πλοίαρχος
(Ο Eυάγγελος Kαμπούρης, Γραμματέας της Kοινότητος Tρυπητής, γνώστης των πραγμάτων και των ονομάτων, αναφέρει ιδιογράφως πάνω σε ένα φύλλο τέτοιας ανακοίνωσης, που έχομε στα χέρια μας, ότι ο Φραγκιός Bήχος ήταν «εκ Πλάκας»).
Μετά από λίγες ημέρες, ο προσωρινός Δ/τής της Υποδιοικήσεως Χωροφ. Μήλου, ενωμοτάρχης Γεώργιος Βλάχος στέλνει με το αριθ. 4/11/84/15 Μαρτίου 1943 συνοδευτικό έγγραφο στους προέδρους των κοινοτήτων (πλην Αδάμαντος, που δεν είχε τυφεκισθέντες δημότες) το ελληνικό μέρος της ανακοίνωσης του Καβελμάχερ, «διά την τακτοποίησιν των ληξιαρχικών υμών βιβλίων». Για να συνταχθούν δηλ. οι ληξιαρχικές πράξεις θανάτου.
Η ανακοίνωση του Γερμανού Δ/τού δεν ήταν ειλικρινής σε ότι αφορά την πρόθεση των τυφεκισθέντων. Δεν έκλεψαν και δεν λαφυραγώγησαν από κανένα πλοίο τίποτε. Βρήκαν στην αμμουδιά ότι είχε βγάλει το κύμα και απ’ αυτά πήραν κάποια είδη, όπως γινόταν σε ευρεία έκταση στις αρχές του πολέμου και ακόμη μετά. Να σημειωθεί ότι μεταξύ των αντικειμένων που μάζεψαν ήσαν κάτι ξύλινες σανίδες, μια βούρτσα σφουγγαρίσματος, ένα ψάρι που σκότωσαν οι βόμβες, και άλλα τέτοια. (Χαλκουτσάκης, «Η Μήλος στην Κατοχή». σελ. 64).
Ήσαν συνηθισμένοι, οι κάτοικοι, σ’ αυτού του είδους την περισυλλογή προϊόντων ναυαγίου και μάλλον δεν επίστευαν οι άνθρωποι πως έκαναν κάτι επιλήψιμο. Το ίδιο είχε γίνει τις πρώτες ημέρες της κατοχής με το ημιβυθισμένο πλοίο «Πόπη» από το οποίο έβγαζαν είδη στρατιωτικού ρουχισμού και υποδήσεως μπροστά στα μάτια των Γερμανών που δεν το απαγόρευαν. Το ίδιο και με το «Σίφνος» που έβγαλε στην επιφάνεια βαρέλια με λάδι. Αλλά και σε όλες τις μηλέϊκες ακτές όλο και κάτι έβγαινε μέσα στην δίνη των πολεμικών γεγονότων και η περισυλλογή των ήταν καθημερινή πρακτική.
Υπήρξε μάλιστα και ένα έγγραφο που εάν το εγνώριζαν οι ενδιαφερόμενοι και εάν οι περιστάσεις το επέτρεπαν τότε, π.χ. εάν γινόταν δίκη σε Στρατοδικείο, θα μπορούσε να το επικαλεσθεί η υπεράσπιση, ως ελαφρυντικό. Πρόκειται για το από 25.7.1941 Υπηρεσιακό Σημείωμα της Υπ/σεως Χωρ/κής που έχει ως εξής:
Υποδ/σις Χωρ/κής Μήλου
«Υπηρεσιακόν Σημείωμα
Ότι τα εξαγώμενα είδη εκ των βυθισθέντων ατμοπλοίων εις τον λιμένα Αδάμαντος μεταφέρονται και πωλούνται ελευθέρως εκ Μήλου εν γνώσει των Γερμανικών και Ελληνικών Αρχών.
Μήλος τη 25η Ιουλίου 1941.
Ο Διοικητής της Υποδ/σεως»
(υπογραφή δυσανάγνωστη)
Δηλαδή δεν υπήρχε αντίρρηση των αρχών, ακόμη και των Γερμανών, για να βγαίνουν πράγματα μέσα από τα βυθισθέντα πλοία, και να τα ιδιοποιούνται οι κάτοικοι. Βέβαια η διαφορά των τότε ναυαγίων με το «Άρτεμις» ήταν ότι τα πρώτα ανήκαν στον ηττηθέντα εχθρό των Γερμανών, ενώ τα του «Άρτεμις» ήταν του στρατού κατοχής. Μια λεπτομέρεια που για τους απλούς άτυχους χωρικούς, θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς, δεν ήταν και εύκολα διακριτή.
Μετά την Απελευθέρωση, τον Φεβρουάριο του 1946, έγινε η εκταφή των εκτελεσθέντων παρουσία του δ/τού της Υποδ/σεως Χωροφυλακής Κεραμιδά, του προέδρου της Κοινότητος Αδάμαντος Ι. Καβρουδάκη, των συγγενών και άλλων. Τα λείψανα βρέθηκαν θαμμένα με τάξη σε δύο ντάνες, και υπήρχε κατάλογος κάθε ντάνας. Οι συγγενείς ήθελαν να τα πάρουν αλλά ο Κεραμιδάς βοηθούμενος από τον Καβρουδάκη τους έπεισε να μείνουν εκεί σε ένα κενοτάφιο που κτίστηκε γι’ αυτό το σκοπό. Πράγματι τα οστά τοποθετήθηκαν, σε ειδικά κασάκια και τοποθετήθηκαν σε οστεοφυλάκιο σχήματος μικρής εκκλησίας στην θέση, περίπου, της εκτέλεσης. Η τοποθεσία πήρε αμέσως το όνομα· «Δεκατέσσερις». Ένας σταυρός και μια μαρμάρινη πλάκα με κατάλογο των ονομάτων των εκτελεσθέντων σηματοδοτούν το μνημείο και μνημονεύουν το γεγονός.
Η Ένωση Μηλίων Αθηνών με πρόεδρο τον Ευάγγελο Μπουρμπαχάκη και Γραμματέα τον Ευάγγελο Κουτσουδάκη υπέβαλε το καλοκαίρι του 1945 άκαρπη μήνυση κατά του Καβελμάχερ ως εγκληματία πολέμου.
Εκείνο τον καιρό, σύμφωνα με πληροφορίες από την Χλωρίδα Μοδινού-Σκαρβέλη, ο Καβελμάχερ είχε συλληφθεί στο Βερολίνο και έμεινε αιχμάλωτος των Ρώσων επί 8 χρόνια, γι’ αυτό, ίσως, και δεν δικάστηκε. Πέθανε στη Βόννη το 1954. Στην Σκαρβέλη, είχε εξομολογηθεί κάποια φορά μετά τον πόλεμο, πως για τον τυφεκισμό των 14ρων δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς αφού ο υπασπιστής του, Άζεντορφ, που ήταν φανατικός ναζί είχε αναφέρει το γεγονός στις ανώτερες αρχές που διέταξαν σκληρή και παραδειγματική τιμωρία.
Τον Οκτώβριο του 1945 η Ένωσις Μηλίων έστειλε χρήματα (2.000 δρχ.) στον Αρχιερατικό Επίτροπο, για να δοθούν εις την, κατά την κρίσιν του, απορωτέραν οικογένειαν των 14ρων, εις μνήμην του πολιτευτού Κυκλάδων Πέτρου Ράλλη. Τα χρήματα δόθηκαν στην Αικατερίνην χήραν Αντωνίου Καμπουράκη.
Άλλη μία περίπτωση φιλανθρωπικής στάσης απέναντι στις οικογένειες των 14ρων υπήρξε το γεγονός ότι κατά τα τέλη του 1946, διανεμήθηκαν ζεύγη υποδημάτων, που απεστάλησαν μερίμνη του βουλευτού κ. Δροσοπούλου σε υπαλλήλους και συνταξιούχους, και σε «θύματα των τυφεκισθέντων 14 πατριωτών, συμμετέχοντα εις την διανομήν υπό την ιδιότητά των ως συνταξιούχων».
Φαίνεται πως οι συγγενείς των θυμάτων εζήτησαν να λάβουν πολεμική σύνταξη, αλλά το αίτημά τους δεν ικανοποιήθηκε. Αυτό εξάγεται από έγγραφο του Γενικού Λογιστηρίου του Κράτους προς τον Πρόεδρον της Κοινότητος Πλάκας Μήλου, το οποίο αναφέρεται στην απόρριψη της αιτήσεως της Σοφίας χήρας Παντελή Ψαθά (ενός εκ των θυμάτων) ήδη συζύγου Γεωργίου Μαυρογιάννη, περί κανονισμού πολεμικής συντάξεως.
Με πρωτοβουλία του τότε δημάρχου Μήλου Κώστα Ψαρομήλιγκου καθιερώθηκε, η τέλεση ετησίως μνημοσύνου των εκτελεσθέντων, στο προαύλιο του Οστεοφυλακίου κατά την επέτειο της εκτελέσεως. Εκφωνούνται λόγοι, κατατίθενται στέφανα και αθλητές μεταφέρουν την ελληνική σημαία, από τα χωριά, στον χώρο της εκδήλωσης.
Το 2014 ζήτησε το Δημοτικό Συμβούλιο να χαρακτηριστεί η Μήλος μαρτυρική νήσος αλλά απορρίφθηκε. To 2016 με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου αποφασίστηκε η ονοματοδοσία της οδού που περνάει μπροστά από το μνημείο στην μνήμη των 14ων αδικοχαμένων συμπατριωτών μας από τα στρατεύματα κατοχής.
Το ert.gr ευχαριστεί το Δήμο Μήλου και την αντιδήμαρχο Σοφία Βαμβακάρη για την παροχή του αρχειακού υλικού.
Επιμέλεια αφιερώματος: Νάσος Μπράτσος
