(μια οφειλόμενη δημοσίευση)
ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ
Εκδήλωση τιμής ως ελάχιστο δείγμα ευγνωμοσύνης για τον απλό, ανεπιτήδευτο, προσιτό ερευνητή επιστήμονα ιστορικό αρχαιολόγο, τον ιδρυτή, τον εμπνευστή, τον άνθρωπο που δημιούργησε εκ του μηδενός ένα ιδιαίτερο και μοναδικό λαογραφικό – ιστορικό μουσείο και δεν σταματά να φέρνει τους ανθρώπους σε επαφή με τις ρίζες τους και την πολιτιστική τους κληρονομιά.
Παρασκευή 11 Αυγούστου
Ομιλία της Μαρίας Μπινίκου
Κυρίες και κύριοι καλησπέρα σας.
Απόψε ο σύλλογος « Ιωάννης Μελάς» τιμά τον ιστορικό αρχαιολόγο Θεμιστοκλή Κατσαρό, έναν επιστήμονα ερευνητή, παθιασμένο για τον τόπο του, έναν από τους λίγους ευαίσθητους που ζουν την αγωνία ενός ολάκερου πολιτισμού που πεθαίνει. Ανήκει σ’ αυτούς τους ελάχιστους ρομαντικούς και ιδεολόγους που πιστεύουν στην αδιάσπαστη συνέχεια της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και αγωνίζονται να διασώσουν τα απομεινάρια της.
Πολυσήμαντη και ανεκτίμητη η προσφορά και το έργο του.
Αρχικά θα βουτήξω την πένα στις ανεξίτηλες μνήμες μου ,σα γυμνασιόπαιδο, στις αρχές της δεκαετίας του 70, όπου εκείνος και η σύζυγός του, υπέροχο ζευγάρι νεοδιόριστων καθηγητών, υπηρετούσαν στο Γυμνάσιο Αγ. Κηρύκου και θα σας πω το εξής περιστατικό:
Ήταν μετά την παρέλαση της 25ης Μαρτίου, αφού παραδώσαμε τις στολές μας, παρόντων καθηγητών , η Διευθύντρια έκανε τον έλεγχο αν ήταν όλες οι στολές στη θέση τους. Μπινίκου, μου λέει, παρέδωσες τη στολή σου; Ναι, της απαντώ. Ποιος καθηγητής ήταν εκεί; Η Ένικα και ο Θέμης απαντώ με τον αυθορμητισμό της στιγμής.» «και τι είναι παιδί μου η Ένικα και ο Θέμης, φίλοι σου ή συγγενείς;»» με επέπληξε αυστηρά.
Και όμως! Ήταν για μένα κάτι πολύ παραπάνω! Ήμουν πολύ τυχερή που ήταν καθηγητές μου! Ένιωθα αγάπη, σεβασμό και ευγνωμοσύνη, γιατί τους άκουγα και μαγευόμουνα. Ενσάρκωναν τους ιδανικούς δασκάλους και κρατούσαν στα χέρια τους το μαγικό ραβδί, για να ανοίγουν τα παράθυρα της γνώσης και να μας οδηγούν εμάς ,από τα υποβαθμισμένα μονοθέσια των χωριών, σ’ άλλους κόσμους.
Γινόταν, χωρίς να το καταλαβαίνουν, οι στέρεες γέφυρες για να περάσουμε στο δρόμο της δικής μας ζωής. Χαρισματικοί δάσκαλοι σ’ ένα περιβάλλον διδακτικής μυσταγωγίας, μας ενέπνεαν την αγάπη για τη μόρφωση, την πνευματική καλλιέργεια, τους ανοικτούς ορίζοντες.
Γενναιόδωροι, ξόδευαν αφειδώλευτα ατέλειωτες ώρες για τη διοργάνωση θεατρικών παραστάσεων και κουκλοθέατρου. Έτσι εκτός από τη γνώση, καλλιεργούσαν στα παιδία τη δημιουργία, την ενθάρρυνση, την πειθαρχία, τον αλληλοσεβασμό , διαμόρφωναν ελεύθερες προσωπικότητες.
Η σύζυγος του Θεμιστοκλή Κατσαρού, Ένικα Δασκαλάκη, πτυχιούχος αρχαιολογίας –ιστορίας και δημοσιογραφίας, συμπαραστάθηκε, στήριξε και στηρίζει τον Θεμιστοκλή Κατσαρό σ’ όλη τη διάρκεια των εργασιών και του έργου του, αναγνωρίζοντας ότι έχει πλάι της μια παθιασμένη, ακούραστη και ενεργητική ψυχή, που πατά στη γνώση και στη εμπειρία του και έχει όραμα για το νησί του.
Ο Κατσαρός φοίτησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών κοντά στους φωτισμένους δασκάλους , όπως τον ανασκαφέα της Θήρας Σπυρίδονα Μαρινάτο, τον μελετητή της αρχαϊκής πλαστικής Νικ. Κοντολέοντα και τον σπουδαίο αρχαιολόγο Αναστάσιο Ορλάνδο. Ευτύχησε να συνεργαστεί με διακεκριμένους Εφόρους της Αρχαιολογικής υπηρεσίας όπως τον Ν. Ζαφειρόπουλο και τον ανασκαφέα της Νέας Αγχιάλου βυζαντινολόγο Παύλο Λαζαρίδη.
Έτσι, όταν ήρθε ο Κατσαρός σαν καθηγητής στον Άγιο Κήρυκο(1966-1975), ασκούσε και καθήκοντα άμισθου έκτακτου επιμελητή αρχαιοτήτων. Τα χρόνια που δούλευε στο νησί, κύριος στόχος του ήταν και να καταδείξει ότι το νησί κατοικήθηκε από τα προϊστορικά χρόνια και από τότε κατοικείται συνεχώς. Είχε πάρει άδεια «σωστικής ανασκαφής» δηλ. για αντικείμενα ή θεμέλια εκτεθειμένα σε ανθρωπογενείς επεμβάσεις.
Σαν μαθητής ακόμα του οκταταξίου Γυμνασίου Αγ. Κηρύκου και ως φοιτητής μάζευε αντικείμενα – τεκμήρια της ιστορίας του νησιού.
Η αρχαιολογική συλλογή είχε συγκροτηθεί στο Γυμνάσιο στον Άγιο Κήρυκο που αργότερα την πήρε η αρχαιολογική υπηρεσία. Από το Υπουργείο Παιδείας του απενεμήθη η ηθική αμοιβή της « Ευφήμου μνείας» για την περισυλλογή, καταγραφή και φύλαξη των αρχαιοτήτων της Ικαρίας. Είναι από τους εκλεκτούς Ικάριους επιστήμονες που δημιούργησε έργο με επιστημονική μεθοδολογία και γνώση. Για την καταγραφή του υλικού, περπάτησε σπιθαμή προς σπιθαμή το νησί, αναζήτησε, φωτογράφησε και μελέτησε «ό τι μπορούσε» όπως συχνά λέει.
Με τα ασκημένα μάτια του επαγγελματία ο Θεμιστοκλής Κατσαρός παρατηρεί, καταγράφει με ακρίβεια και σχολαστική λεπτομέρεια, όλα τα αντικείμενα, κειμήλια, μνημεία που πέφτουν στην αντίληψή του, ιδιαίτερα όσα βρίσκονται σε θέσεις που απειλούνται με καταστροφή:
Κιόνι, Ιμπραϊνό, Μαυρολιβάδα, Περδικόκοιτες, Οξέ, Μονοκάμπι, Κοκκαλιάρης, Αναματσουρέ και τόσα άλλα.
Οι μαθητές του είχαν την τύχη να βρεθούν δίπλα σ’ έναν ιδιαίτερο και σπάνιο άνθρωπο.. Είχαν την ευκαιρία να τον συνοδεύουν στις περιοδείες του, είτε με λεωφορείο, είτε περπατώντας στα μονοπάτια για τις περισυλλογές του και να μοιραστούν δίπλα του στιγμές μοναδικές, για να ριχτεί φως στο παρελθόν της Ικαριάς.
Ενέπνευσε στους μαθητές την αγάπη για την ιστορία του τόπου τους και τους έκανε κοινωνούς της αρχαιογνωστικής του παιδείας. Τους ευαισθητοποίησε και, όταν εύρισκαν αντικείμενα που είχαν να κάνουν με την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου τους, του τα παρέδιδαν.
Έτσι από τον ίδιο, από μαθητές, φίλους, συμπατριώτες, συλλέγονται αντικείμενα. Ακόμα και παλαιά ξύλινα τέμπλα εκκλησιών που κινδυνεύουν να καταστραφούν. Άρχισε να μαζεύεται ένας λαογραφικός – ιστορικός θησαυρός.
Μετά τη μετάθεσή του σε σχολείο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Αθήνα, θα μετεκπαιδευτεί στο Διδασκαλείο Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και θα λάβει πτυχίο με άριστα. Θα δουλέψει με απόσπαση 14 χρόνια στο Υπουργείο Παιδείας, ώσπου πήρε σύνταξη ως Λυκειάρχης του 27ου Λυκείου Αθηνών.
Παρά τη μακρόχρονη παραμονή του στην Αθήνα λόγω της εργασίας του, όμως ήταν πάντα συνεπής και παρών στη συνεχή αναζήτηση, ανεύρεση, διάσωση όλων εκείνων των στοιχείων που δείχνουν την αδιάσπαστη συνέχεια της πολιτιστικής μας κληρονομιάς από τα προϊστορικά ως τα νεότερα χρόνια.
Εκδίδει το 2006 ένα σημαντικό βιβλίο –ντοκουμέντο τα «ΙΚΑΡΙΑΚΑ ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ», όπου καταγράφει όλα τα υλικά κατάλοιπα του προϊστορικού και του ιστορικού παρελθόντος του νησιού του, κι ακόμα τοπωνύμια, άγνωστα ιστορικά κειμήλια, η ήθη, και έθιμα πριν αυτά χαθούν και βυθιστούν στο ποτάμι της Λήθης.
Μ’ αυτό το βιβλίο αναδεικνύει τον ιστορικό, λαογραφικό και γενικά τον πολιτιστικό πλούτο της Ικαριάς.
Φέρνει στην επιφάνεια νέα στοιχεία και διατυπώνει θεωρίες και ιστορικούς συσχετισμούς. Προσπαθεί να ανακαλύψει τη σχέση μεταξύ μύθων και τοπωνυμίων «βουτώντας» μέσα στη λαϊκή παράδοση της Ικαρίας. Μελέτησε πάμπολλα ιδιωτικά και δημόσια έγγραφα, επισκέφθηκε όλους τους χώρους που αναφέρει, ύστερα από πολύχρονη περιήγηση του νησιού και διαπιστώνει ότι υπάρχουν εκεί κατάλοιπα ανθρώπινης δραστηριότητας από τους πανάρχαιους χρόνους ή γειτονεύουν με σημαντικές αρχαιολογικές θέσεις.
Ο ίδιος στον πρόλογο του έργου του σημειώνει: «Πέρασαν πολλές δεκαετίες και παρά την ενημέρωση των αρμόδιων φορέων, δεν σημειώθηκε καμιά σημαντική ενέργεια, αλλά μόνο περιστασιακές παρεμβάσεις με κίνδυνο τα πολύτιμα στοιχεία να κινδυνεύουν να καταστραφούν και να λησμονηθούν. Εξάλλου το περιβάλλον της Ικαριάς δέχεται ανθρωπογενείς πιέσεις όπως για παράδειγμα η διάνοιξη αγροτικών δρόμων». Ή αλλού σημειώνει: «Έχουμε τη γνώμη ότι πρέπει να ενημερωθούν οι κάτοικοι του νησιού για την ανάγκη προστασίας και διαφύλαξης και κυρίως οι νέοι και αυτές οι εργασίες μπορούν να αποτελέσουν πληροφοριακό υλικό για όσους στο μέλλον θα θελήσουν να ασχοληθούν συστηματικά με διάφορα θέματα της Ικαριάς.
Και πράγματι! Θα αναφέρω τα παραδοσιακά λιοτρίβια, τους ανεμόμυλους, και κυρίως τους νερόμυλους που τώρα στέκονται στοιχειωμένα διάσπαρτα στο νησί. Αυτά θα μπορούσαν να γίνουν ζωντανοί επισκέψιμοι χώροι ,ακολουθώντας κάποιος για την επισκευή τους τις αναλυτικές περιγραφές λειτουργίας που υπάρχουν στο βιβλίο του Κατσαρού «Ικαριακά Σύμμεικτα», ακόμα κι αν λείψουν οι άνθρωποι που γνώριζαν να τα δουλεύουν.
Στη συνέχεια ο Θεμιστοκλής Κατσαρός βάζει σε εφαρμογή το μεγάλο του όραμα να στεγάσει με αξιοπρέπεια, σε ένα μουσείο –στολίδι για το νησί μας, όλον τον λαογραφικό –ιστορικό θησαυρό που έφτασε στα χέρια του. Επί δημαρχίας Σπύρου Τέσκου ανακαινίσθηκε το κτίριο του Πνευματικού Κέντρου και διαμορφώθηκαν οι αίθουσες, ώστε να εκτεθούν οι συλλογές. Ο ίδιος ο Κατσαρός έκανε τη μουσειογραφική μελέτη και τα εκθέματα αναπτύσσονται θεματικά, με αντικείμενα από το 17ο αιώνα έως το 1945. Οι προθήκες είναι δωρεά του Αρχαιολογικού Μουσείου Αθηνών.
Από τον ιδρυτή του μουσείου Θεμιστοκλή Κατσαρό όλα τα αντικείμενα είναι καταλογραφημένα, αρχειοθετημένα, με την ονομασία τους την προέλευσή τους τη χρήση τους, ακόμη και το όνομα του δωρητή τους.
Οι πινακίδες στοιχειοθετήθηκαν από τη Σοφία Τσαντέ Μελεσανάκη. Πολύτιμος βοηθός του για πολλές εργασίες μέχρι και σήμερα ο Γιώργος Λιάρης.
Μπαίνοντας στο λαογραφικό μουσείο –αυτή τη στέγη της συλλογικής μνήμης- νιώθεις έντονα συναισθήματα: Συγκίνηση, θαυμασμό υπερηφάνεια, μια ατελείωτη ευγνωμοσύνη για τον άνθρωπο που δούλεψε αθόρυβα και συστηματικά χρόνια για να συλλέξει και να εκθέσει με μεράκι και πάθος αυτή την καταπληκτική συλλογή.
Στέκονται εκεί μπροστά σου ζωντανά αντικείμενα, σκεύη, εργαλεία που δείχνουν την αστείρευτη δραστηριότητα των Ικαριωτών, παραδοσιακές φορεσιές, σπάνια κειμήλια εκκλησιαστικά, έγγραφα πολέμου, τεκμήρια του αγώνα των Ικαριωτών για λευτεριά. Όλα σε συνεπαίρνουν σε ένα μαγευτικό ταξίδι στο σπουδαίο παρελθόν αυτού του λαού, στη πολιτιστική κληρονομιά, την καριώτικη λαϊκή παράδοση.
Ελπίδα όλων μας αυτό το δημοτικό λαογραφικό-ιστορικό μουσείο να ανοίγει σε καθημερινή βάση ώστε οι ντόπιοι και οι ξένοι επισκέπτες να έχουν την δυνατότητα να απολαμβάνουν αυτό το γοητευτικό ταξίδι στο παρελθόν του νησιού και να γίνονται πρέσβεις της παράδοσή μας.
Ο σύλλογος «Ιωάννης Μελάς» τιμά σήμερα το Θεμιστοκλή Κατσαρό μ’ αυτή την εκδήλωση, ελάχιστο δείγμα ευγνωμοσύνης για τον απλό, ανεπιτήδευτο, προσιτό ερευνητή επιστήμονα ιστορικό αρχαιολόγο, τον ιδρυτή, τον εμπνευστή, τον άνθρωπο που δημιούργησε εκ του μηδενός ένα ιδιαίτερο και μοναδικό λαογραφικό – ιστορικό μουσείο και δεν σταματά να φέρνει τους ανθρώπους σε επαφή με τις ρίζες τους και την πολιτιστική τους κληρονομιά.
Στις ξεναγήσεις που οργανώνει ο σύλλογος ανά το νησί με ξεναγό το Θεμιστοκλή Κατσαρό, όλοι μαζευόμαστε σαν μέλισσες γύρω από αυτόν τον άνθρωπο, που έχει την ευφρόσυνη γείωση του ανθρώπου που πατά γερά στη μελέτη, τη βαθιά γνώση, την εμπειρία, την απέραντη αγάπη για τον τόπο του και σε μια μυσταγωγική ατμόσφαιρα μας ταξιδεύει στο παρελθόν και μας μεταλαμπαδεύει αξίες. Καθημερινά διδάσκει με τον τρόπο του μια μεγάλη αλήθεια.: Η αποκοπή από τις ρίζες μας ισοδυναμεί με εθνική αυτοκτονία».
Τα αποτελέσματα της ακαταπόνητης ιδιοφυΐας του δεν σταματούν εδώ.
Στόχοι του να ολοκληρωθεί και να λειτουργήσει η Δημοτική Βιβλιοθήκη για την οποία έχει εξασφαλίσει ο ίδιος τις βιβλιοθήκες και πάρα πολλά βιβλία. Ασχολήθηκε με την ορυκτολογία και θα ήθελε να γίνει στον τόπο του που παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον από γεωλογική άποψη, ένα ορυκτολογικό- μεταλλευτικό μουσείο.
Ασχολήθηκε συστηματικά με την βοτανολογία (ειδικά για τα ενδημικά φυτά της Ικαρίας), τα οποία φωτογράφησε και κατέγραψε. Έτσι είναι έτοιμο να εκδοθεί το βιβλίο του για τα μανιτάρια και τα φυτά της Ικαρίας. Είμαστε σίγουροι ότι θα αποτελέσει ένα επιπλέον θησαυρό για το νησί μας, με τη σφραγίδα αυτού του σπουδαίου επιστήμονα.
Σίγουρα ,τα όσα ανέφερα είναι ελάχιστα για το έργο και την ανεκτίμητη προσφορά αυτού του σεμνού και ιδιαίτερου ανθρώπου. Τελειώνοντας αυτή τη σύντομη αναφορά τιμής στο Θεμιστοκλή Κατσαρό θέλω να τονίσω ότι νιώθουμε όλοι οι Καριώτες τυχεροί και ευγνώμονες σ’ αυτόν τον δάσκαλο ,επιστήμονα- ερευνητή που ακούραστος, με απαράμιλλο ζήλο και δουλειά συλλαμβάνει και υλοποιεί όλα εκείνα τα σπουδαία που αναβαθμίζουν τον τόπο μας στον πολιτισμό.
Αναδημοσίευση της ομιλίας της κας. Μ. Μπινίκου από την τιμητική εκδήλωση που έγινε στις 11 Αυγούστου 2017 στο Παλαιό Δημαρχείο Αγίου Κηρύκου. Η ομιλία είναι αναρτημένη στον ιστότοπο του Συλλόγου “Ιωάννης Μελάς” στο facebook.
