Για μια νέα έκδοση θα μιλήσουμε σήμερα, το βιβλίο του Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη, με τίτλο «Παιδιά του Οδυσσέα. Έλληνες πρόσφυγες στη Μέση Ανατολή και στην Αφρική (1941-1946)» (Αθήνα, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2018). Ο συγγραφέας, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, εξετάζει το οδοιπορικό των προσφύγων από τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου (Ικαρία, Λέσβος, Σάμος, Χίος, κ.ά.), τα Δωδεκάνησα και το Καστελλόριζο στη διάρκεια της τριπλής φασιστικής στην Ελλάδα (1941-1944), που ο λιμός οδήγησε, μέσω Τουρκίας, στην Κύπρο, τη Συρία, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, τη Νότια Αφρική, το Βελγικό Κογκό, την Ταγκανίκα, κ.α..
Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, το ζήτημα παρέμενε, μέχρι πρότινος, εκτός του βασικού «αφηγήματος» και του ενδιαφέροντος της πλουσιότατης βιβλιογραφίας για την Κατοχή. Πιο εντυπωσιακή, όπως σημειώνει ο Μιχαηλίδης, είναι η απουσία εκδηλώσεων ή συμβόλων μνήμης στους τόπους αναχώρησης των προσφύγων. Αλλά αυτό ερμηνεύεται από τις συνθήκες που προηγήθηκαν και, κυρίως, αυτές που ακολούθησαν. (Πολλοί από τους Χιώτες πρόσφυγες του 1941-1944 ήταν Μικρασιάτες πρόσφυγες του 1922…) Τα τελευταία χρόνια, όταν το δράμα των προσφύγων από τη Συρία έφερε ξανά στα νησιά του Αιγαίου νέα κύματα ξεριζωμένων, ξύπνησαν οι μνήμες από το αντίστροφο ταξίδι των δικών μας δυστυχισμένων και απελπισμένων στα χρόνια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. (Πριν δυο μήνες κυκλοφόρησε και το βιβλίο του δημοσιογράφου Νάσου Μπράτσου με τίτλο «Αιγαιοπελαγίτες πρόσφυγες στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο»).
Στην κυπρολογική βιβλιογραφία το ζήτημα είναι γνωστό, χωρίς όμως να έχουμε ακόμη μια ειδική μονογραφία: Τα τελευταία χρόνια έγιναν σχετικές μεταπτυχιακές εργασίες, δημοσιευμένες ή ανέκδοτες (Δέσποινα Αθανασοπούλου, Γιώργος Κουτσοδόντης, Θεογνωσία Χατζηευτυχίου, και οι τρεις στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου), υπάρχουν σκόρπιες αναφορές σε βιβλία τοπικής ιστορίας για τη φιλοξενία ή εγκατάσταση προσφύγων (π.χ. στα βιβλία του Γιάννη Κ. Λάμπρου για την Αθηαίνου και του Μιχάλη Πασχάλη για τους Σόλους και τη Μαραθάσα), το πρόσφατο μυθιστόρημα του Ανδρέα Κελέσιη «Αναζητώντας πατρίδες» στηρίζεται σε μια αληθινή ιστορία Χιωτών προσφύγων που κατέφυγαν στην Κύπρο, πέρα από τις σχετικές σελίδες στα βιβλία για την κυπριακή συμβολή στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Πάνω από όλα, δεκάδες Χιώτισσες και άλλες νησιώτισσες «προσφυγούλες» παντρεύτηκαν εδώ και δεν επέστρεψαν ποτέ στην πατρίδα τους, δημιουργώντας οικογένειες και απογόνους. Στο ζήτημα της μνήμης, τη μεγαλύτερη συγκίνηση χαρίζει στον διαβάτη – προσκυνητή ο φτωχικός τάφος Χιωτών προσφύγων του 1941-1944, που αναπαύονται από τότε στο κοιμητήριο στο Ζύγι.
Ο Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης ξεκίνησε την έρευνα για το βιβλίο του το 2013, όταν βρισκόταν στο νησί μας ως επισκέπτης καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου. Συνέχισε αναδιφώντας αρχεία και αναζητώντας προφορικές μνήμες από πρόσφυγες στην Αμερική, την Αυστραλία, χώρες της Αφρικής και στα νησιά προέλευσης. Και σήμερα παρουσιάζει μια συνθετική μελέτη όπου αναλύονται τα αριθμητικά δεδομένα (ο συνολικός αριθμός των Ελλήνων προσφύγων υπολογίζεται σε 25.000 – το ένα τέταρτό τους στην Κύπρο), οι δραματικές συνθήκες του ταξιδιού, οι τεράστιες δυσκολίες στην Τουρκία, η προώθησή τους στις χώρες υποδοχής, οι τόσοι πολλοί που χάθηκαν μεσοπέλαγα (ανάμεσά τους αρκετές παιδικές ψυχούλες), τα «λογιστικά» της διαβίωσής τους και το χρέος που δημιούργησαν στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση.
Από το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο του Ι. Δ. Μιχαηλίδη, ξεχωρίζουμε από το κεφάλαιο για την Κύπρο τις αναλυτικές αναφορές στις αφίξεις και αναχωρήσεις προσφύγων (οι στρατεύσιμοι οδηγούνταν στον ελληνικό στρατό στη Μέση Ανατολή και εδώ έμεναν τα γυναικόπαιδα και οι ηλικιωμένοι), τις συνθήκες και τους χώρους διαβίωσης, και τις εκδηλώσεις της αδελφικής συμπαράστασης των Ελλήνων Κυπρίων. Όπως ήταν φυσικό, οι Έλληνες πρόσφυγες που κατέληξαν στην Κύπρο ήταν οι πιο τυχεροί, μέσα στο δράμα τους. Οι περισσότεροι ζούσαν στους προσφυγικούς καταυλισμούς στο Ζύγι, τη Σκουριώτισσα, τον Ξερό και το Μαυροβούνι, ενώ οι υπόλοιποι σκόρπισαν σε όλο το νησί. Σύμφωνα με μια βρετανική έκθεση, την Άνοιξη του 1944, στην περιοχή της Κερύνειας ζούσαν 238 πρόσφυγες. Ήταν, κατά τον συντάκτη της έκθεσης, οι πιο χαρούμενοι πρόσφυγες…
Πικρές ιστορίες προσφυγιάς που συνδέουν, εδώ και αιώνες, τα σεφερικά αγαπημένα ελληνικά γυρογιάλια της Μικρασίας, των νησιών του Αιγαίου και της θαλασσοφίλητης Κύπρου.
*Aναπλ. καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
www.papapolyviou.com
