ΣΤΕΛΛΑ ΚΕΜΑΝΕΤΖΗ
«Είναι γιομάτες οι ελληνικές θάλασσες, από αναρίθμητα ξερονήσια. Ένας μυθικός θεός λες και τα σφεντόνισε από τον Όλυμπο, σε μιαν οργισμένη στιγμή και σπάρθηκαν στην υγρήν επιφάνεια και ρίζωσαν. Ξερές πέτρες φρυγμένες από την αλμύρα κι από τους αγέρες, που μέρα νύχτα τις δέρνουν. Απάνου τους δεν μπορεί ν’ ανθίσει η ζωή. Λίγα μαραζωμένα αγριάγκαθα και λίγοι άνθρωποι ξερακιανοί και ρουφηγμένοι κι αυτοί σαν τους βράχους, παλεύουν με τα άγρια στοιχεία της φύσης για να διατηρηθούν… Κάθε φορά που ένα ανελεύθερο κράτος πίεζε τις καρδιές των Ελλήνων, σ’ αυτά τα νησιά πετιούνταν οι άνθρωποι που πάλευαν για λίγο δίκιο, για λίγη λευτεριά… Κάθε φορά που η μαυρίλα πλάκωνε τον ουρανό, εκεί στα ξεμοναχιασμένα νησιά, πετιούνταν αρπαγμένοι από τις εστίες τους, οι πρόμαχοι της λευτεριάς. Μα το πνεύμα της λευτεριάς που το ‘περναν μαζί τους, εκεί στα νησιά, έβρισκε κι αυτό καταφύγιο, μέχρις ότου καινούριες μέρες θα έρχονταν, που θα εξορμούσε και πάλι απ’ αυτά τα νησιά, που στα δίσεκτα χρόνια είχαν γίνει θεματοφύλακές του, για να φέρει και πάλι στις καρδιές των ανθρώπων τη χαρά και την ελπίδα…».
Για δεκαετίες…ξεχείλιζαν από εξόριστους αρκετά ερημονήσια του Αιγαίου αλλά και μερικά του Ιονίου… Κανένας δε φανταζόταν ότι το καράβι που οδηγούσε ως εξόριστους τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου στη Μύκονο, στον Κωνσταντίνο Τσάτσο στη Σκύρο ή τον Γιάννη Ρίτσο στη Λέρο, το Μάνο Κατράκη στον Αη Στράτη, τον Κώστα Βίρβο στην Ικαρία και εκατοντάδες άλλους ανεπιθύμητους των εκάστοτε καθεστώτων σήμερα θα αποβίβαζε πλήθος τουριστών στα λεγόμενα τότε νησιά της εξορίας.
Οι αλλοτινοί τόποι εξορίας και… εκτοπισμού μετατράπηκαν σε ιδιαίτερα ελκυστικούς προορισμούς για εκατομμύρια επισκέπτες Έλληνες και ξένους. Στα σημεία όπου βρίσκονταν τα καταλύματα των εξόριστων αναπτύχθηκαν ξενοδοχειακές μονάδες οι οποίες κατακλύζονται από τους τουρίστες και τίποτα πια δεν παραπέμπει στο διάταγμα του 1937 που όριζε αυτά τα νησιά ως «τόπους εξορίας των ήσσονος βαθμού σοβαρότητος κομμουνιστών».
Ο Αβραάμ Μπεναρόγια, ηγέτης της «Φεντερασιόν», σε μεταγενέστερη φωτογραφία, φυλακισμένος. Ο Αβραάμ Μπεναρόγια πήρε μέρος στο Ιδρυτικό Συνέδριο του ΣΕΚΕ, και η «Φεντερασιόν» μετεξελίχθηκε σε πρώτη οργάνωση του ΣΕΚΕ – ΚΚΕ στη Θεσσαλονίκη
Μολονότι αξιόλογοι άνθρωποι σαν τον Αβραάμ Mπεναρόγια και τον Σαμουήλ Γκιόνα (της σοσιαλιστικής Φεντερασιόν) εστάλησαν στη Νάξο μετά τη Γενική Απεργία του 1914 και η Kαλλιρρόη Παρέν στην Ύδρα το 1917, τα νησιά του Αιγαίου άρχισαν να χρησιμοποιούνται σαν τόποι εξορίας για πολιτικούς κρατούμενους, δέκα χρόνια αργότερα, επί του καθεστώτος Παγκάλου.
Κατά την περίοδο που ίσχυε ο θεσμός των εκτοπίσεων, μεταξύ 1928 και 1971, χρησιμοποιήθηκαν συνολικά 29 νησιά του Αιγαίου ως τόποι εξορίας και φυλακής. Πρόκειται για τα νησιά: Άγιος Ευστράτιος, Αίγινα, Αλόννησος, Αμοργός, Ανάφη, Αντικύθηρα, Αντίπαρος, Γαύδος, Γυάρος, Θήρα, Ικαρία, Ίος, Κίμωλος, Κύθηρα, Λέρος, Λήμνος, Μακρόνησος, Μήλος, Νάξος, Πάρος, Σαμοθράκη, Σέριφος, Σίκινος, Σίφνος, Σκύρος, Τρίκερι, Φολέγανδρος, Φούρνοι, Χίος. Επίσης, για μικρότερο χρονικό διάστημα έχουν φιλοξενηθεί λίγοι εξόριστοι σε: Άνδρο, Τήνο, Σύρο, Κύθνο, Μύκονο και Σκιάθο.
Από τα παραπάνω νησιά το μεγαλύτερο πλήθος κρατουμένων εκτός από τη Μακρόνησο και τη Γυάρο δέχτηκαν ο Αη Στράτης, η Ανάφη και η Ικαρία.
Ομάδα εξορίστων φωτογραφίζεται σε ορεινό χωριό της Ικαρίας
Σε ένα από αυτά, στην Ανάφη οι πρώτοι, εσωτερικοί πολιτικοί κρατούμενοι που εστάλησαν ήταν λίγοι φιλομοναρχικοί το 1918, αλλά κανονική ομάδα σχηματίσθηκε από το 1924 και ύστερα. Όταν τα μέλη ήσαν μόνο κομμουνιστές τη μορφή της οργάνωσης την περιέγραφαν ως «κοινόβιο», αλλά όταν ήταν και άλλων ειδών πολιτικοί κρατούμενοι αυτοαποκαλούνταν «κομμούνα». Στη διάρκεια του καθεστώτος του Μεταξά, στο νησί εστάλησαν εκατοντάδες άτομα και ξαναχρησιμοποιήθηκε ως τόπος εξορίας στη διάρκεια του εμφυλίου αλλά και στη χούντα. Μεταξύ των πρώτων εξόριστων που έφθασαν στο νησί, στην αρχή του καθεστώτος του Μεταξά, ήταν ο καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Αλέξανδρος Σβώλος, ο καθηγητής Θεμιστοκλής Τσάτσος και άλλοι πνευματικοί άνθρωποι, δικηγόροι, συνδικαλιστές και στελέχη όπως ο Γιάννης Σοφιανόπουλος, ο Λάσκαρης, ο Κώστας Γαβριηλίδης και ο Δημήτρης Γληνός, καθώς κι εκείνοι που ήταν μέλη του κομμουνιστικού κινήματος όπως ο Kώστας Θεός, ο Γιώργος Σιάντος και ο Mίλτος Πορφυρογέννης.
Εκτός από τον μαζικό εγκλεισμό στη Γυάρο και στη Λέρο, κατά τη διάρκεια της απριλιανής δικτατορίας έγιναν και μεμονωμένες εκτοπίσεις αντιπάλων του καθεστώτος (Mανόλης Γλέζος, Πότης Παρασκευόπουλος, Χαρίλαος Φλωράκης, N. Kεπέσης, Γ. Tρικαλινός, Δ. Mπουκουβάλας, T. Kελτεμλίδης, Π. Kατερίνης, I. Xοτζέας κ.ά.) σε ορισμένα νησιά.
Συγκεκριμένα στη Σαμοθράκη εκτοπίστηκαν 18, μεταξύ των οποίων ο ταγματάρχης Σπύρος Mουστακλής, ο στρατηγός Πανουργιάς, ο Iπποκράτης Σαββούρας και άλλοι, στα Kύθηρα 17, στην Αγία Μαρίνα Λέρου 15, στο Πλωμάρι Λέσβου ο Δημ. Oπρόπουλος, στη Σύρο ο στρατηγός Γ. I. Iορδανίδης.
Στο Παρθένι της Λέρου ο Γιάννης Ρίτσος εμπνεύσθηκε και δημιούργησε τα «18 Λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδος» ενώ ο Κώστας Βίρβος φοιτητής της Νομικής και εξόριστος στην Ικαρία το 1947 έγραψε ένα από τα πιο γνωστά τραγούδια. «Καλοκαίρι κι είναι κρύο ένα μέτρο επί δύο είναι το κελί μου»…, έλεγε με το τραγούδι «Της γερακίνας γιος» ο Βίρβος που στην ηλικία των 21 ετών βίωσε την εξορία σε ένα από τα ερημονήσια του Αιγαίου.
Ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος και ο Τάσος Λειβαδίτης εξόριστοι στον Αη-Στράτη
Ο Άγιος Ευστράτιος ήταν γνωστός για τέσσερις δεκαετίες ως τόπος εξορίας. Το 1928 έφθασαν οι πρώτοι κρατούμενοι, διωκόμενοι για πολιτικά αλλά και ποινικά αδικήματα. Την περίοδο 1936 -1948 οι εξόριστοι έφτασαν τους 300 και ήταν όλοι πολιτικοί κρατούμενοι. Την περίοδο 1948 – 1963 οι εξόριστοι μαζί με τους φρουρούς – χωροφύλακές τους ξεπέρασαν τους 4.000 και διαβιούσαν ξεχωριστά από τους ντόπιους σε καλύβες και σε σκηνές. Ανάμεσά τους οι Βάρναλης, Ρίτσος, Καρούζος, Κατράκης, Πατρίκιος, Λειβαδίτης, Λουντέμης.
Οι φυλακές της Μακρονήσου
Ωστόσο, πολλοί κατάφεραν να επιβιώσουν και να αντεπεξέλθουν στις αντιξοότητες, χάρη στη δημιουργικότητα, την εφευρετικότητα, την οργάνωση και την αλληλεγγύη τους, φθάνοντας να διοργανώνουν αθλητικές και γιορταστικές εκδηλώσεις και να ανεβάζουν ακόμη και θεατρικές παραστάσεις, όπως οι «Πέρσες» του Αισχύλου, ο «Ποπολάρος» του Ξενόπουλου, ο «Οθέλος» και πολλές άλλες με πρωτεργάτη το Μάνο Κατράκη.
Ο Μάνος Κατράκης εξόριστος
Την ίδια περίοδο στο Τρίκερι του Παγασητικού, τόπο εξορίας των γυναικών, βρισκόταν μαζί με την κόρη τους Μυρτώ η γυναίκα του Μενέλαου Λουντέμη αλλά και η γνωστή καλλιτέχνης της εποχής Καίτη Ντιριντάουα, σύζυγος του ηθοποιού Κώστα Χατζηχρήστου.
Κάθε χρόνο στην Ιερά Μονή Παναγίας Μουντέ στις Ράχες Ικαρίας γίνεται το μνημόσυνο Πολιτικών Εξορίστων της περιόδου 1946-1949
Η Γαύδος, όπου «σπανίζουν οι άνθρωποι και τα ζα και τα δέντρα», «αυτό το ξερονήσι που παράγει μόνο θανατηφόρους σκορπιούς, που πέθαναν αρκετοί κομμουνιστές από την πείνα, τις στερήσεις και τις αρρώστιες και δίκαια ονομάστηκε νησί του θανάτου», ήταν ένας από τους κυριότερους και χειρότερους τόπους εξορίας τη δεκαετία του ’30. Το 1931-32 ήταν εκεί ο Θαν. Κλάρας (Άρης Βελουχιώτης) όπου σώζεται το «σπίτι» του στο Σαρακήνικο και ο Ανδρέας Τζήμας (Σαμαρινιώτης) και το ’34-35 πολλοί επιφανείς του κομμουνιστικού κινήματος, όπως οι Μήτσος Παρτσαλίδης, Μιλτ. Πορφυρογένης, Β. Μπαρτζιώτας. Τόποι εξορίας ήταν επίσης η Iος, όπου το 1929 υπήρχαν 16 εξόριστοι, οι Παξοί, η Κίμωλος, η Σίκινος, τα Ψαρά και η Σαντορίνη, όπου το 1926 εκτοπίσθηκε από την παγκαλική δικτατορία ο Αλεξ. Παπαναστασίου και το 1927 υπήρχαν εκεί 13 κομμουνιστές.
Μετά το αποτυχημένο αντι-βενιζελικό πραξικόπημα του Μαρτίου 1935 (Δείτε εδώ) τον δρόμο της εξορίας παίρνουν και αρκετοί αστοί πολιτικοί. Ο Ανδ. Μιχαλακόπουλος εκτοπίζεται στην Πάρο, ο Π. Κανελλόπουλος στην Κάρυστο -τότε ακόμη πίστευε ότι «είναι ασυγχώρητον να διώκονται πολίται εν εικοστώ αιώνι διά τας ιδέας των»…και ο Γ. Καφαντάρης στη Ζάκυνθο.
Η «κοσμογονία» του Κονδύλη εκτοπίζει μεταξύ άλλων προσωπικοτήτων τον Δημ. Γληνό και τον Κώστα Βάρναλη στον Άγιο Ευστράτιο και τον Αλεξ. Παπαναστασίου στη Μύκονο.
Ο κύκλος των εκτοπίσεων έκλεισε οριστικά μέσα στον 20ο αιώνα. Εκεί στο τέλος του Ιούλη του 1974 η εξορία αποτελεί πλέον παρελθόν και τα καράβια προς όλα αυτά τα ξερονήσια του Αιγαίου πηγαινοέρχονται μόνο για τους ντόπιους και τους τουρίστες οι οποίοι απολαμβάνουν τους τόπους όπου, αν και εξόριστοι, μεγαλούργησαν ο Ρίτσος, ο Θεοδωράκης, ο Βάρναλης, ο Λειβαδίτης…
Ο Μίκης Θεοδωράκης επισκέπτεται το ”Σπίτι των Σκορπιών” στις Βρακάδες Ικαρίας – όπου έμεινε εξόριστος
Αναδημοσίευση από : https://www.reader.gr
