Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των δασών κατά την Τουρκοκρατία.
Σύμφωνα με τα ιστορικά στοιχεία η Ικαρία περιήλθε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά το έτος 1501μ.Χ. Η υπαγωγή της έγινε με ευνοϊκούς όρους κι έτσι οι γαίες και οι εκτάσεις του νησιού, όπως και άλλων μικρών νησιών του Αιγαίου, αναγνωρίστηκαν ως γαίες πλήρους ιδιοκτησίας (μούλκ) στους τέως κυρίους, όπου το δικαίωμα της ψιλής κυριότητας καθώς και το δικαίωμα της εξουσιάσεως ανήκαν στο αυτό πρόσωπο, το οποίο μπορούσε κατά βούληση να πουλήσει, υποθηκεύσει, μισθώσει, κληροδοτήσει κ.λπ. τη γη αυτή. Η γη μουλκ κληρονομείτο στους κληρονόμους των ιδιοκτητών της χωρίς κανένα περιορισμό. Έτσι οι κάτοικοι διατηρούσαν τη δεσποτεία ή κυριότητα ( ρεκαμπέ)όσο και την κάρπωση (τεσσαρούφ). Η κατηγορία των γαιών αυτών ήταν αυτή όπου η κατακτημένη γη από την κατάκτησή της και μετά, αφηνόταν στα χέρια των μη μουσουλμάνων τέως ιδιοκτητών, ως γη πλήρους ιδιοκτησίας, χαρατσιέ, δηλαδή φορολογούμενη. Αυτό έγινε με φιρμάνι του Σουλτάνου Σουλεϊμάν, του πορθητή της Ρόδου, σύμφωνα με το οποίο στα νησιά αναγνωριζόταν πλήρης ατέλεια ,αυτονομία και αυτοδιοίκηση . Η μόνη υποχρέωση που είχαν ήταν η καταβολή ετήσιου φόρου που ορίστηκε κατ’ αποκοπή (μακτού) και έμεναν από κάθε άλλη άποψη ελεύθερα. Σ’ αυτό το φιρμάνι προστέθηκαν και άλλα από μεταγενέστερους σουλτάνους που εγγυούντο την ευνοϊκή μεταχείριση των νησιών. Εξαιτίας της εικόνας ερημώσεως που παρουσίαζε το νησί άργησε να εγκατασταθεί τούρκος αγάς. Ο πρώτος μόνιμος αγάς πρέπει να εγκαταστάθηκε κατά το πρώτο τρίτο του ΙΗ΄ αιώνα. Πριν απ’ αυτόν είχε προηγηθεί σε άγνωστο χρόνο η εγκατάσταση ενός αγά σκληρού και δυνάστη .Σ’ αυτόν οι κάτοικοι υπενθύμισαν ότι απολάμβαναν προνόμια από προγενέστερο Σουλτάνο και τα οποία περιόριζαν όπως και στα άλλα νησιά τις φορολογικές τους επιβαρύνσεις μόνο στο φόρο της Μαχτού (το αποκοφτό) . Αυτό δεν έγινε δεκτό από τον σκληρό αγά με αποτέλεσμα οι Ικάριοι να αποφασίσουν να τον εξοντώσουν από τον γκρεμό του Κακού Καταβασιδίου λέγοντας την γνωστή φράση όπως αναφέρει η παράδοση «Συγκούδουνο τ΄ αρνί» , και κατόπιν την ηρωική φράση ¨ούλοι εμείς εφέντη¨ σύμβολο του αγώνα τους ,της αντίστασης και της ομοψυχίας τους έναντι του κατακτητή.
Ετσι οι Ικάριοι όπως αναφέρει και ο περιηγητής Τουρνεφόρ στις αρχές του ΙΗ΄ αιώνα κατέβαλαν μόνο τον κεφαλικό φόρο και κατέβαλαν επίσης κάποιο φόρο στον τελώνη Χίου για τέλη υλοτομίας και εξαγωγής ξυλείας από το νησί τους.
Λόγω της ελάχιστης έως καθόλου παρουσίας Τουρκικής διοίκησης στο νησί , από τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας ,στο νησί αναπτύχθηκε ένα σύστημα τοπικής Αυτοδιοίκησης το οποίο εξελίχτηκε με το χρόνο σ’ ένα τέλειο πολίτευμα ,άγραφο μεν , αλλά τηρούμενο πιστά έχοντας σαν βάση τη θέληση του λαού. Στην αρχή υπήρχαν δυο περιφέρειες της Μεσαρείας και της Περαμερείας .Από την περιφέρεια της Μεσαρείας προέκυψε αργότερα και Τρίτη αρχή , αυτή του Φαναρίου .
Μια φορά το χρόνο γινόταν συνέλευση όλων των κατοίκων ανά περιφέρεια. Και μετά την εγκατάσταση του αγά το σύστημα της αυτοδιοίκησης παρέμεινε το ίδιο, ενώ οι γέροντες μετονομάστηκαν σε προεστούς και οι προεστοί σε δημάρχους. Το συμβούλιο των δημάρχων είχε κάθε νομοθετική και δικαστική εξουσία, ενώ ο αγάς συνήθως σεβόταν και επικύρωνε τις αποφάσεις αυτές.
Για την καταβολή της Μαχτού οι Γέροντες υπέγραφαν χρηματικά ομόλογα, αναλαμβάνοντας με την υπογραφή τους την προσωπική υποχρέωση της εμπρόθεσμης εξόφλησης και βαρυνόμενοι με τόκο υπερημερίας για τα καθυστερούμενα (μπακιγιέ).
Κατά το τέλος του ΙΗ ΄αιώνα και μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο σημειώθηκε κάποια εξέγερση στο νησί και αφορμή ήταν η αποστραγγιστική φορολογική καταπίεση του πληθυσμού . Ετσι οι Καριώτες πέτυχαν απαλλαγή από τις φορολογικές αξιώσεις των Τούρκων και επάνοδο στο καθεστώς της Μαχτού.
Κατά την επανάσταση του 1821 όπως όλα τα νησιά έτσι και η Ικαρία πρέπει να εξεγέρθηκε από τους πρώτους μήνες της επανάστασης. Τα εξεγερμένα νησιά υπήχθησαν στην Προσωρινή διοίκηση της Ελλάδος . Για τα πρώτα χρόνια της επανάστασης είναι γνωστό ότι εγκαταστάθηκε Έλληνας διοικητής ο οποίος μαζί με τους Δημογέροντες διοικούσε το νησί. Βέβαια η κατάσταση εκείνης της εποχής ήταν γενικά ασαφής και ακατάστατη .Με τον ερχομό του Καποδίστρια η κατάσταση ομαλοποιείται Επί του Καποδίστρια ισχυροποιήθηκε ο θεσμός των Δημογεροντιών και καθορίστηκαν με εγκύκλιο τα καθήκοντα τους.
Δυστυχώς όμως η ελευθερία δεν θα διαρκούσε για πολύ. Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830) που υπογράφτηκε μεταξύ της Ελληνικής κυβέρνησης και των τριών τότε Μεγάλων Δυνάμεων ( Αγγλία, Γαλλία, και Ρωσία)τα νησιά επιστρέφουν στην παλιά κατακτήτρια Τουρκία.
Από το 1834 η Τουρκία στέλνει στα νησιά προσταγές για προσέλευση των αντιπροσώπων τους και δήλωση υποταγής. Τα νησιά στην αρχή εκώφευαν αλλά στο τέλος έστειλαν αντιπροσώπους για διαπραγματεύσεις στην Κων/πολη . Οι διαπραγματεύσεις αυτές πράγματι επίμονες ,επίπονες και γενναίες εκ μέρους των νησιωτών διήρκεσαν δύο χρόνια .Στο τέλος είχαν ως αποτέλεσμα να εκδοθεί το φιρμάνι του σουλτάνου Μαχμουτ Β΄το 1835.Σύμφωνα μ αυτό αποκτούν ξανά τα παλιά τους προνόμια και υποβαλλόταν πάλι στο φόρο της μαχτού .
Γενικά οι Ικάριοι για μεγάλο χρονικό διάστημα προσπαθούσαν να πετύχουν μείωση στη φορολογία ακολουθώντας διάφορες τακτικές.
Με την έκδοση του νομικού χάρτη «Χάττι Χουμαγιούν» (18/2/1856), του οποίου την εφαρμογή είχαν εγγυηθεί οι Μεγάλες Δυνάμεις κατά την συνθήκη των Παρισίων, οι Χριστιανοί της αυτοκρατορίας απέκτησαν ίσα δικαιώματα με τους Μουσουλμάνους , γεγονός που τους επέτρεπε να αναπτύξουν σημαντικές εμπορικές δραστηριότητες, πράγμα που παλαιότερα ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Παρατηρήθηκε αύξηση του εμπορίου και της εξαγωγής προϊόντων καθώς και ικανότητα ανεξαρτητοποίησης και ευημερίας των οικογενειών και αύξηση της ναυτικής δύναμης των νησιών.
Η ανθρακοποίια αρχαία επίδοση αποτέλεσε και στη Β΄περίοδο της Τουρκοκρατίας βασική βιοτική απασχόληση για τους Ικάριους . Η ενασχόληση αυτή παρ’ όλες τις δυσκολίες που παρουσίαζε ανά τους αιώνες επιβίωσε σαν εμπορική συναλλαγή και κατά καιρούς αποτελούσε μοναδική πηγή εσόδων για διάφορες οικογένειες. Με την ναυτιλιακή ανάπτυξη του νησιού και την δημιουργία πλοίων χωρητικότητας ως και 20.000 κιλών η ανθρακοποιία άνθισε, όμως τα πλούσια δάση του νησιού, τα οποία είχαν διατηρηθεί και εξαιτίας της έλλειψης μέσων προς ανθρακοποιία αλλά και χάρη στην φροντίδα των προεστών και της τουρκικής κυβέρνησης, σφαγιάστηκαν. Οι κάτοικοι του νησιού βλέποντας την εξαθλίωση του δάσους ψήφιζαν σε τακτές γενικές συνελεύσεις την απαγόρευση οποιασδήποτε ενέργειας που θα οδηγούσε σε καταστροφή του δάσους, αποφάσιζαν κυρώσεις για τους παραβάτες και όριζαν την ανθρακοποιία και τις σχετικές ενέργειες εφικτές μόνο κατόπιν συνεννοήσεως.
Βλέποντας οι Οθωμανοί ότι οι μέχρι τότε πάμπτωχοι κάτοικοι άρχισαν να αποκτούν προσόδους από το εμπόριο των ξυλανθράκων θέλησαν να αυξήσουν την φορολογία , και εξέδωσαν το κυβερνητικό διάταγμα που κοινοποιήθηκε το 1898 σύμφωνα με το οποίο οι γαίες του νησιού χαρακτηριζόταν ως δημόσιες ( εραδζή –εμιριέ) και επιβαλλόταν όλοι οι σχετικοί φόροι ενώ παράλληλα τους επιβλήθηκε δασονομικό τέλος για τους εξαγόμενους ξυλάνθρακες.
Με την επιβολή του φόρου δασών «ορμανιε» εμφανίστηκε νέος κίνδυνος διάβρωσης των προνομίων. Αυτό ξεσήκωσε τους Ικάριους που και με τη συνδρομή της Ικαριακής αδελφότητας στην Αίγυπτο ξεκίνησαν αγώνα για να αναγνωρισθούν οι γαίες ανήκουσες στους κατοίκους . Τότε η δημογεροντία έσπευσε να υποβάλλει νέα προσφυγή . Επικαλέστηκε τα προνόμια, τους νόμους και τις προηγούμενες δικαστικές αποφάσεις, που προέβλεπαν την απαλλαγή του νησιού από το συγκεκριμένο φόρο , δεδομένου ότι η Υψηλή Πόρτα και το ίδιο το Συμβούλιο της Επικράτειας είχαν αναγνωρίσει ήδη την Ικαρία ως «εράτζη χαρατσιέ» δηλαδή νησί απαλλαγμένο από το φόρο δασών.
Για μια ακόμα φορά τα κατάφεραν όμως η απόφαση αυτή δεν έγινε αμέσως εκτελεστή γιατί παρακρατήθηκε στην επιτόπια αρχή της Νομαρχίας της Χίου, η οποία ζητούσε εκβιαστικά χρήματα για να την εγκρίνει.
Μόλις το 1903 οι Ικάριοι απέσπασαν καινούργια διαταγή η οποία όριζε να εκτελεστεί η παλιά, και στην ουσία να απαλλαγούν οι Ικάριοι από τον φόρο «ορμανιέ» που επιβαλλόταν στη δημόσια γη.
Η τελευταία αυτή περίοδος της Τουρκοκρατίας δηλαδή μέχρι και την Ικαριακή επανάσταση το 1912 ήταν ιδιαίτερα δύσκολη για το νησί . Ο θεσμός της Δημογεροντίας που ίσχυε επί τόσους αιώνες και ήταν ιερός για το νησί άρχισε να απειλείται από τους Τούρκους με απειλές , προπηλακισμούς ,συλλήψεις και φυλακίσεις των Δημογερόντων .Οι Τούρκοι προσπαθούσαν με διάφορους τρόπους να καταργήσουν τα προνόμια του νησιού μέσω της υψηλής φορολογίας κλπ. Οι Ικάριοι με κάθε τρόπο αντιστεκόταν σ’ αυτή την τουρκική επιβολή και κάπως έτσι έφτασαν στην επανάσταση και στην απελευθέρωση το 1912. Η Ικαρία ως γνωστόν για πολιτικούς λόγους ,δεν ενώθηκε αμέσως με το Ελληνικό κράτος αλλά αποτέλεσε δικό της κρατίδιο με το όνομα « Ελευθέρα Πολιτεία Ικαρίας» μέχρι τον Νοέμβριο του ίδιου έτους.
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας έως και την απελευθέρωση του νησιού κατά το 1912 τα δάση και οι δασικές εκτάσεις ανήκαν πάντα στην κατηγορία των μη δημοσίων γαιών. Δημόσια γη δεν υπήρξε στην Ικαρία. Οι εκτάσεις αυτές ανήκαν στις εκτάσεις πλήρους ιδιοκτησίας των ιδιόκτητων γαιών (μουλκ). Διαχειρίστηκαν από τα άγουρα χρόνια της τοπικής αυτοδιοίκησης ( από τον ΙΖ΄αιώνα Συμβούλια γερόντων –προεστοί) έως και τα τελευταία πριν την απελευθέρωση ,με τις τρεις Δημαρχίες όπου είχε πλέον τελειοποιηθεί ο θεσμός της αυτοδιοίκησης, ως ιδιωτικές που ανήκαν στο σύνολο των κατοίκων της περιοχής με ίσα δικαιώματα για όλους και ίδιες υποχρεώσεις.
Στις περιπτώσεις όπου ο δασικός πλούτος κινδύνευε από αλόγιστες υλοτομίες για ανθρακοποιία ή από υπερβόσκηση , προστατεύτηκε με αξιοζήλευτο τρόπο με αποφάσεις λαϊκών συνελεύσεων των κατοίκων ,αγράμματων στην πλειοψηφία τους ,ραγιάδων όπως ανέφεραν οι ίδιοι , αλλά όμως με βαθιά γνώση και ευαισθησία για το περιβάλλον που αποτελούν παράδειγμα και για τα σημερινά χρόνια. Επίσης στις περιπτώσεις των τελευταίων χρόνων πριν την Ικαριακή επανάσταση όπου το τουρκικό κράτος δείχνοντας το χειρότερο του πρόσωπο θέλησε να αλλάξει το ιδιοκτησιακό καθεστώς των εκτάσεων ,αυτοί οι φτωχοί νησιώτες αντιστάθηκαν σθεναρά και με επίπονες, χρόνιες διαπραγματεύσεις πέτυχαν να διατηρήσουν το ιδιοκτησιακό αυτό καθεστώς.
ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ…
ΠΗΓΕΣ
– Ιστορία της νήσου Ικαρίας του Ιωάννη Μελά, Αθήνα 2001
-Ιστορία της νήσου Ικαρίας του Χαρ. Παμφίλη, Αθήνα 1980
– Η οικονομική ζωή της Ικαρίας , Γ. Γιαγουρτά, Αθήνα 2004
-Δασική ελληνική ιστορία, Πέτρου Κόντου, Αθήναι 1929
Ελένη Χρ. Μανώλη
Δασολόγος -Περ/γος
Διαβάστε ακόμα στο Φάκελο Τα Δάση της Ικαρίας και το Ιδιοκτησιακό του καθεστώς
- Τα Δάση της Ικαρίας και το ιδιοκτησιακό καθεστώς των Δασικών εκτάσεων
-
Οι Ικαριώτες και τα Δάση – μια σχέση αμφίδρομη από τον 16ο αιώνα έως και τις αρχές του 20ου
-
Δασικοί Χάρτες και «πράσινη μετάβαση»: λίγη τροφή για σκέψη – Μέρος Α΄
