Σε μεγάλες ιστορικές περιόδους οι τοπικές κοινωνίες επιβίωναν απομονωμένες. Στην Ικαρία η απομόνωση και η μακραίωνη διαβίωση πάνω στον Αθέρα, σε αντιπειρατικά υψόμετρα, συνήθως άνω των 500-600 μέτρων, διαμόρφωσε τοπικές κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες και τοπικά έθιμα. Η περίοδος της πειρατείας, που έδιωξε τον κόσμο από τις παράκτιες περιοχές, που ερήμωσε ακόμη και ολόκληρα νησιά, κράτησε από τον 6ο αιώνα μ.Χ. μέχρι την κατάλυση του Κράτους των Πειρατών στο Αλγέρι από τα μεγάλα κράτη των εμπόρων (Αγγλία, Ισπανία, ΗΠΑ, Ιταλία), στις αρχές του 1800 μ.χ. δηλαδή στις αρχές του 19ου αιώνα. Αυτή η ταραγμένη περίοδος των 13 περίπου αιώνων, με μικρές περιόδους ησυχίας δεν επέτρεψε την ανασύσταση του προϋπάρχοντος παράκτιου οικιστικού δικτύου.
Η Ικαρία ποτέ δεν ερημώθηκε και πάντα η οροσειρά της κατοικούνταν επί όλους αυτούς τους αιώνες. Σε αυτές τις συνθήκες εκδηλώθηκαν συμπεριφορές που σήμερα ορίζονται από έννοιες όπως η αλληλεγγύη και η φροντίδα. Ήταν η εποχή που δεν υπήρχε η σημερινή έννοια «φτώχεια». Είναι καταγραμμένο από τον επίσκοπο Γεωργειρήνη σε κείμενο (περίπου το 1670) ότι οι Ικάριοι δεν είχαν επίγνωση της φτώχειας τους, ήταν ικανοποιημένοι και μακρόβιοι, και ζούσαν χωρίς πρόβλεψη, με τον «άρτον τον επιούσιον».
Πώς γινόταν αυτό;
Δεν υπήρχε ο σημερινός εγκεφαλικός διαχωρισμός μεταξύ κοινωνίας, οικονομίας, περιβάλλοντος, αυτά ήταν όλα μαζί. Έτσι, σε όλη αυτή τη μακραίωνη περίοδο, διαμορφώθηκε ένα ήθος, ένας τρόπος συμπεριφοράς και συμβίωσης μεταξύ των ανθρώπων, που σήμερα, στη νεωτερική εποχή, ονομάζουμε έθιμα.
Υπήρχε η αξία του νοικοκύρη, η αξία του καλού ανθρώπου που περιείχε και τη λειτουργική του συμπεριφορά απέναντι στην οικογένεια, στους συγχωριανούς και η αναγνώριση της αξίας του μέσα στο χωριό και στην περιοχή. Αυτοί ήταν και οι δημογέροντες που εκλέγονταν δια βοής μια φορά το χρόνο και ήταν ανακλητοί, για να ρυθμίζουν τις εσωτερικές υποθέσεις μεταξύ των μελών της τοπικής κοινωνίας αλλά κυρίως για τη σχέση του χωριού ή της περιοχής με τους άλλους, άλλων περιοχών, της κοινής δημογεροντίας (κοινή σφραγίδα της Ικαρίας αποτελούμενης από τρία μέρη που έφεραν οι τρεις δημογεροντίες Φαναρίου, Μεσαριάς και Περαμεριάς), της ρύθμισης της σχέσης με την ευρύτερη περιοχή (π.χ. Τετράνησος- Ικαρία, Πάτμος, Λέρος, Κάλυμνος) ή με την ευρύτερη εξουσία, τον Αυτοκράτορα, το Σουλτάνο, τον Γενοβέζο.
Αυτή η κοινωνία του Αθέρα ζούσε «πρωτοχριστιανικά» και φρόντιζε για όλους, γιατί κανένας και καμία δεν περίσσευε. Έτσι αναπτύχθηκε ένα σύστημα φροντίδας και αλληλεγγύης που περιλάμβανε και τους μη έχοντες, είτε περιστασιακά είτε μόνιμα ως άκληροι, υπέργηροι, ζαβοί, κουτσοί, κλπ.
Αν δούμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια αυτό το ήθος με τα μεθοδολογικά γυαλιά και τις ταξινομήσεις του σήμερα, με τη λογική της λαογραφίας. Στη διάρκεια όλου του χρόνου υπήρχαν πολλές ευκαιρίες για «συλλογική» διατροφή, για έθιμα που έτρεφαν και τους μη έχοντες.
Ο άρτος της Κυριακάτικης λειτουργίας αποτελούσε ένα βδομαδιάτικο Κυριακάτικο σιτηρέσιο. Ευκαιριακά αλλά συχνά υπήρχαν και τα κόλλυβα των μνημοσύνων, συνήθως Σάββατο. Αυτά αποτελούσαν τη βδομαδιάτικη συντήρηση των ζωντανών, και φυσικά και των πεινασμένων, και αυτών που σήμερα λέμε «φτωχους».
Μάλιστα, την Κυριακή του Πάσχα, στα αντίλαμπρα, γινόταν ένα συλλογικό πανηγύρι του χωριού, με προσφορές από τους έχοντες (που δεν κατονομάζονταν), που το έλεγαν μνημόσυνα, ή αγάπες (πρωτοχριστιανικό) ώστε να φάνε καλά, μετά από 40 μέρες νηστείας, όλοι, έχοντες και μη έχοντες.
Αλλά ας τα πάρουμε από την αρχή. Το Καλοκαίρι γενικά η τροφή ήταν άφθονη. «Αύγουστε καλέ μου μήνα, νάσουν δυο φορές το χρόνο». Μετά οι τροφές άρχιζαν να λιγοστεύουν, να φθίνουν, την περίοδο του Φθινόπωρου.
Το Χειμώνα υπήρχαν τα Χοιροσφάγια, όπου ο κάθε νοικοκύρης που είχε χοίρο τον έσφαζε και τον έτρωγαν όλοι μαζί οι χωριανοί. Τα χοιροσφάγια γινόταν μεταξύ Δεκέμβρη και Αποκριάς. Με π.χ. 10 χοίρους σε ένα χωριό γινόταν 10 διαφορετικά τσιμπούσια, οπότε ένας που είχε χοίρο, έτρωγε κρέας 10 διαφορετικές μέρες, μιας και δεν υπήρχαν ψυγεία. Οι πόρτες του σπιτικού που είχε χοιροσφάι ήταν ανοιχτές και εκεί έτρωγαν έχοντες και μη έχοντες.
Τα κάλαντα της παραμονής των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, που τότε τα έλεγαν και μεγάλοι, ήταν άλλη μια ευκαιρία για συλλογή τροφίμων, τόσο από τους έχοντες όσο και τους μη έχοντες.
Ξεχωριστή θέση στην Ικαρία είχε το έθιμο του Άη Βασίλη, ανήμερα την Πρωτοχρονιά, όπου οι καλαντιστές, παρέες -παρέες, τραγουδούσαν «την πόρταν ήβραμ’ ανοιχτή, θαρρώ πως έχει και πηχτή, φοινίκια λουκουμάδες, και κρασί με τις οκάδες», έμπαιναν σε κάθε σπίτι και έβρισκαν ένα στρωμένο τραπέζι με όλα τα καλά, κάθονταν, έτρωγαν, έπιναν και έλεγαν, μέσα σε ένα κλίμα γενικής ευφορίας, διάφορες ευχές και πειράγματα «εσένα πρέπει αφέντη μου στις λίρες να καθίζεις…»
Τις μέρες του Τρωδίου, την περίοδο της Αποκριάς υπήρχαν πολλά δρώμενα από χωριό σε χωριό, με άφθονο κρασί, τυριά και κρεατικά και με έντονη περιπαιχτική διάθεση για τους παπάδες, τους ασώτους, τις γριές κλπ. Τα «πρόστυχα» στιχάκια, σε ένα ευγονικό κλίμα, ήταν άφθονα, καθώς όλοι και όλες προετοιμάζονταν για την Άνοιξη, που αν δεν τραγουδούσαν, δε χόρευαν και δεν έπιναν, πίστευαν ότι δεν θάναι καλή η συνέχεια της Άνοιξης, του Καλοκαιριού, και δεν θάχαμε καλά γεννητούγια στα στάρια, στα γίδια, στις λεχώνες κάθε είδους.
Το σαρανταήμερο όλη η τοπική κοινωνία έπεφτε στη Νηστεία του Πάσχα, έχοντας ως βάση κοινής τροφής τον κυριακάτικο άρτο και τα κόλυβα, μέχρι τη μέρα του Λαζάρου, τα σχετικά κάλαντα και τις λαζαρίνες, τα άζυμα κουκλάκια που μοιράζονταν σε όλους.
Στην Ανάσταση και στο Πάσχα όλα τα σπίτια ήταν ανοιχτά. Όπως προανέφερα υπήρχε και το έθιμο των Μνημοσύνων στα Αντίλαμπρα.
Υπήρχαν όμως και άλλες ευκαιρίες μέσα στο χρόνο, γάμοι, βαφτίσεις, ονομαστικές εορτές, Φανουρόπιτες, βεγγέρες, και εκεί είχαν την ευκαιρία (για να μην πούμε προτεραιότητα) να τρέφονται και οι μη έχοντες.
Άφησα τελευταία τα πανηγύρια, όπου κυριαρχούσε η Πρόθεση, που τώρα τελευταία, που τα πανηγύρια απόκτησαν εμπορικό χαρακτήρα, στα περισσότερα δεν «προτίθεται» κάτι. Η Πρόθεση ήταν με πολύ χαμηλό αντίτιμο (ή και καθόλου, ως προσφορά) κατσικίσιος ζωμός, (η πρόθεση) για να στανιάρεις, αφού πεζοπορούσες για να φτάσεις στο πανηγύρι), που προσφέρονταν μαζί με ένα καρβέλι ψωμί και ένα κιλό κρασί. Έτσι μπορούσαν και οι μη έχοντες να πανηγυρίσουν. Ήταν μια πολύ πετυχημένη συνταγή για συλλογικό γλέντι όλη μέρα.
Έτσι επιβίωναν όλο το χρόνο, για χρόνια, για αιώνες οι τοπικές κοινωνίες της Ικαρίας. Με φροντίδα.
Όλα αυτά φυσικά, γίνονταν με διάφορες παραλλαγές σε όλη την Ελλάδα.
Σήμερα, που κυριαρχούν τα χρήματα, ο ανταγωνισμός, η αύξηση της παραγωγικότητας, γεννήθηκε και η έννοια του φτωχού. Επί αιώνες, που οι Ικάριοι δεν είχαν επίγνωση της φτώχειας τους, η αληλλεγγύη, η φροντίδα, η συντροφικότητα ήταν το κυρίαρχο ήθος.
Καλή χρονιά!
