H εκπόνηση των Leader Αγροτικής Ανάπτυξης και Αλιείας και των ΤΑΠΤΟΚ/ΟΧΕ ως ευκαιρία για ολοκληρωμένο στρατηγικό σχεδιασμό στη Σάμο
Αν και ο Ν.3852/10 θέσπισε για πρώτη φορά την υποχρεωτικότητα του στρατηγικού και επιχειρησιακού σχεδιασμού στην αυτοδιοίκηση, η αναγκαιότητα του δεν έγινε αντιληπτή από τους εμπλεκόμενους, ενώ οι εγγενείς αδυναμίες σε στελεχιακό δυναμικό οδήγησαν στην απαξίωση της σημαντικής αυτής μεταρρύθμισης. Αποτέλεσμα είναι να συνεχίζεται σε εθνικό και περιφερειακό/τοπικό επίπεδο σε μεγάλο βαθμό η υλοποίηση έργων όχι με βάση κάποια προτεραιοποίηση αναγκών που έχει προκύψει από κάποιο σχέδιο, αλλά με βάση τις παρουσιαζόμενες ευκαιρίες χρηματοδότησης.
Αυτή η πρακτική επιβραβεύεται σε μεγάλο βαθμό από το κεντρικό κράτος – που χειρίζεται άμεσα το μεγαλύτερο τμήμα των εθνικών και κοινοτικών πόρων και έμμεσα το σύνολο τους- αφού μέσα από τις εγκυκλίους του και τα προγράμματα που διαχειρίζεται το ίδιο (πχ. προγράμματα αυτοδιοίκησης όπως το Αντώνης Τρίτσης, τομεακά προγράμματα ΕΣΠΑ) δίνει προτεραιότητα στην απορρόφηση των πόρων και όχι στην επίτευξη αναπτυξιακών στόχων.
Ετσι επιτυγχάνεται ο πολιτικός και επικοινωνιακός στόχος «κάναμε έργα, φέραμε εκατομμύρια στον τόπο», αλλά δεν αντιμετωπίζονται διαρθρωτικά προβλήματα.
Η αλλαγή προσέγγισης σημαίνει ότι υπάρχει όραμα για τον τόπο, στρατηγικός σχεδιασμός με αναπτυξιακούς στόχους ο οποίος θα γίνει προσπάθεια να υλοποιηθεί σε βάθος χρόνου μέσα από την αξιοποίηση των εθνικών και κοινοτικών επιχειρησιακών προγραμμάτων και όχι το αντίθετο, δηλαδή ότι προτεραιότητα είναι η αξιοποίηση/απορρόφηση των πόρων.
Η σημερινή συγκυρία είναι μοναδική για να γίνει αυτό το βήμα στη Περιφέρεια Β.Αιγαίου και να προσπαθήσουμε όλοι μαζί να βάλουμε προτεραιότητες με βάση τα προβλήματα που θεωρούμε ως πιο σημαντικά και κατά συνέπεια πρώτα στην λίστα για αντιμετώπιση. Είναι μοναδική γιατί:
– Πρέπει να συνταχθούν ταυτόχρονα τρία προγράμματα που έχουν χωρική προσέγγιση: το Leader Αγροτικής Ανάπτυξης, το Leader Αλιείας και το Πρόγραμμα Τοπικής Ανάπτυξης με Πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων (ΤΑΠΤοΚ) για τα μεγάλα νησιά και ΟΧΕ για τα μικρά (με πρωτοβουλία της ΕΥΔ Β.Αιγαίου) που μπορεί να είναι από 25 έως 35% του συνόλου των πόρων του ΠΕΠ ανάλογα με τη ποιότητα των στρατηγικών σχεδίων ανά νησί που θα ετοιμαστούν.
– Την ίδια περίοδο τρέχει το υπόλοιπο σκέλος του ΠΕΠ που μπορεί να εξειδικευθεί χωρικά και θεματικά και να καλύψει συγκεκριμένες ανάγκες που θα έχουν αναδειχθεί αλλά δεν θα μπορούν να χρημαδοτηθούν από τα παραπάνω προγράμματα είτε λόγω μη επιλεξιμότητας, είτε λόγω ανεπάρκειας πόρων
– Το Υπουργείο Ανάπτυξης έχει ξεκινήσει τη διαδικασία της μετεξέλιξης του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) σε Περιφερειακό Πρόγραμμα Ανάπτυξης (ΠΠΑ) που χρηματοδοτείται από εθνικούς πόρους και ενοποίησης όλων των χρηματοδοτικών εργαλείων που διαθέτουν Υπουργεία και Περιφέρειες σε ένα ενιαίο σύστημα καταγραφής και παρακολούθησης, γεγονός που υποβοηθά τους φορείς να σχεδιάζουν. Στο πρόγραμμα αυτό θα μπορούσαν να ενταχθούν έργα και δράσεις μη επιλέξιμες από τα κοινοτικά προγράμματα.
– Υπάρχει ο απροσδιόριστος σε περιεχόμενο και κατανομή κορβανάς του Ταμείου Ανάκαμψης που μπορεί να χρηματοδοτήσει κάποια έργα.
Νέες χρηματοδοτικές ευκαιρίες
Νέες χρηματοδοτικές ευκαιρίες προκύπτουν και θα προκύπτουν συνεχώς (πχ. GR-eco islands, ενεργειακή μετάβαση) αρκεί οι φορείς να έχουν σχεδιάσει και ωριμάσει ότι θεωρούν προτεραιότητα.
Επομένως ζητείται να υπάρξει μια στρατηγική που να καλύπτει όλα τα χρηματοδοτικά εργαλεία με βάση τις γενικές προτεραιότητες που θα τεθούν στο κάθε νησί χωριστά. Η κατανομή των προτάσεων ανά χρηματοδοτικό εργαλείο είναι τεχνικό θέμα και δεν πρέπει να απασχολεί τον υποψήφιο επενδυτή, ιδιώτη ή κρατική οντότητα, αλλά τον φορέα διαχείρισης του και τη Περιφερειακή Αρχή που οφείλει να συντονίσει την όλη προσπάθεια.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση υπάρχουν χρηματοδοτήσεις και από τα 4 βασικά ευρωπαϊκά Ταμεία (Αγροτικής Ανάπτυξης, Αλιείας, Κοινωνικό, Περιφερειακό) και η κατανομή φαίνεται ευκολότερη, ενώ στη περίπτωση που μια δράση είναι υψηλής προτεραιότητας αλλά δεν μπορεί να καλυφθεί από τα προγράμματα αυτά μπορεί να διερευνηθεί άλλη πηγή από εθνικούς ή κοινωνικούς πόρους.
Το κρίσιμο στοιχείο είναι να προσδιοριστούν τα σημαντικά προβλήματα και οι αιτίες τους έτσι ώστε να εντοπιστούν οι προτεραιότητες στις παρεμβάσεις. Το παρακάτω σχήμα δίνει μια εικόνα πως οφείλει να γίνεται η ανάλυση της παρούσας κατάστασης ξεκινώντας από το αν ικανοποιείται ο στόχος της Βιώσιμης Ανάπτυξης και γιατί όχι, ποιες δράσεις πολιτικής πρέπει να γίνουν ώστε να φέρουν τα ζητούμενα αποτελέσματα και να ικανοποιήσουν τους στόχους βελτιώνοντας τη κατάσταση.
Είναι η αναπτυξιακή καθυστέρηση (υστέρηση στον δείκτη κκ ΑΕΠ) που οδηγεί, σε συνδυασμό με το χαμηλό επίπεδο υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος, σε δημογραφική συρρίκνωση (μείωση πληθυσμού, αρνητική φυσική κίνηση, γήρανση πληθυσμού); Αν ναι να δούμε πως με αυτά τα προβλήματα βάζουμε προτεραιότητες και αναζητούμε τις καταλληλότερες δράσεις για επενδύσεις για την ανάπτυξη επιχειρήσεων, υποδομών, ανθρώπινου κεφαλαίου, φυσικού κεφαλαίου.
Σε ποιο πλαίσιο όμως πρέπει να κινηθούν οι επενδύσεις αυτές ώστε να είναι αποδοτικές στη συγκεκριμένη περιοχή; Ένα κρίσιμο ερώτημα που συνήθως δεν τίθεται και αντιγράφονται άκριτα καλές πρακτικές άλλων περιοχών με διαφορετικά χαρακτηριστικά ή σε άλλες περιπτώσεις παλιές πρακτικές του ίδιου του τόπου θεωρείται ότι μπορούν να επαναληφθούν με επιτυχία, έστω και αν οι εξωτερικές αλλά και οι εσωτερικές συνθήκες έχουν αλλάξει.
Οι άξονες που θα επιλεγούν οφείλουν να βασίζονται σε μια ευρύτερη προσέγγιση της ελκυστικότητας των διαφορετικών περιοχών με εξειδίκευση στα νησιά. Αυτή η προσέγγιση υποστηρίζει ότι οι επιχειρήσεις για να εγκατασταθούν και να ευδοκιμήσουν σε μια περιοχή πρέπει να βρουν εκεί κάποια χαρακτηριστικά που αφορούν τους κατάλληλους για τη παραγωγή τους πόρους, τη προσπελασιμότητα, το ανθρώπινο δυναμικό, κλπ, ενώ οι κάτοικοι αναζητούν κατάλληλη εργασία, κοινωνικές υποδομές, κατοικία, ασφάλεια κλπ.
Με βάση αυτό το γενικό πλαίσιο προσδιορίσαμε ότι στα νησιά συνολικά αλλά και αυτά του Β.Αιγαίου ειδικότερα θα πρέπει, για να γίνουν ελκυστικά, να επενδύσουν σε 3 άξονες με βάση τα χαρακτηριστικά τους:
– Παραγωγή με έμφαση στη αξιοποίηση των τοπικών φυσικών, πολιτιστικών και παραγωγικών χαρακτηριστικών τους για παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών ποιοτικών και με προστιθέμενη αξία (ποιοτικά νησιά)
– Διαχείριση του περιβάλλοντος με στόχο να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα των νησιών προστατεύοντας του περιορισμένους πόρους τους (γη, νερό, τοπίο, βιοποικιλότητα) που βρίσκονται κάτω από μη βιώσιμη χρήση σε συνδυασμό με τη κλιματική αλλαγή (πράσινα νησιά)
– Εξασφάλιση υποδομών και υπηρεσιών δημοσίου συμφέροντος (υγεία, παιδεία, ενέργεια, συνδεσιμότητα, επικοινωνίες κλπ) ενός ελάχιστου επιπέδου σε σχέση με ότι συμβαίνει στην ηπειρωτική χώρα για να συγκρατήσουν ή να έλξουν επιχειρήσεις και πληθυσμό (νησιά ίσων ευκαιριών). Για παράδειγμα πληρούνται οι προϋποθέσεις να έρθουν digital nomads στα νησιά και γιατί πάνε Αθήνα ή Κρήτη;
Εχοντας θεωρήσει ότι τα νησιά του Β.Αιγαίου είναι εκ των αναπτυξιακών και δημογραφικών αποτελεσμάτων τους ως νησιά χαμηλής ελκυστικότητας, διατυπώσαμε -με βάση τις παραπάνω αναπτυξιακές αρχές- ενδεικτικά κάποιους άξονες προτεραιότητας ως απάντηση στα διαπιστωμένα προβλήματα.
Εδώ για να μπορέσουν οι γενικοί αυτοί στόχοι να εξειδικευθούν στις ανάγκες ενός συγκεκριμένου νησιού πρέπει να δοθεί ένα οραματικό περιεχόμενο που να βασίζεται στα χαρακτηριστικά και τη πραγματικότητα του νησιού.
Πως αντιμετωπίζεται η χαμηλή ανταγωνιστικότητα του τουρισμού και γενικά της επιχειρηματικότητας πχ. στη Σάμο; Πως αντιστρέφουμε την χρόνια στασιμότητα του τουρισμού, τη συρρίκνωση της παραγωγής σταφυλιού και την εγκατάλειψη άλλων καλλιεργειών πχ. εσπεριδοειδών; Ποιο είναι το όραμα για τη Σάμο του αύριο που θα «πατάει» πάνω σε γερές βάσεις;
Ενισχύουμε την τοπικότητα και τη ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων και υπηρεσιών βασιζόμενοι στα ατού (τα σημαντικά κεφάλαια) του νησιού, αφού πρώτα οι ντόπιοι αισθανθούν «περήφανοι» γι’αυτά. Πιο συγκεκριμένα μπορούν να προταθούν ως άξονες προτεραιότητεας:
Α. Αμπελώνας και οινική παράδοση που σε μεγάλο βαθμό παραπέμπει στην ευεξία/ευζωία σε άμεση σύνδεση με τη τοπική γαστρονομία. Η τελευταία δεν πρέπει απαραίτητα να είναι υψηλού επιπέδου, αλλά να βασίζεται σε τοπικά προϊόντα και να είναι ποιοτική. Στην ευζωία παραπέμπουν ακόμη τα Ρωμαϊκά Λουτρά και οι μύθοι περί της Κλεοπάτρας, τα ανεκμετάλλευτα θερμά νερά στο Ποτάμι, αλλά και οι περίπατοι στη σαμιακή φύση (ήδη χαραγμένα μονοπάτια) με τους οικισμούς που συνδέουν
Μαζί με το κρασί ας δούμε και την υπόλοιπη αγροτική οικονομία: τα πορτοκάλια και τα άλλα εσπεριδοειδή, τα αρωματικά φυτά , το μέλι, το λάδι, οι τοπικές ποικιλίες άγριων μανιταριών και τις πανάρχαιες ποικιλίες κρεμμυδιών, αχλαδιών και σύκων, η κνίσα από τα επιχώρια αμνοερίφια, οι εξαίρετες γεύσεις από τα επιχώρια προϊόντα της βιολογικής μας κτηνοτροφίας- η πολύγευστη μυζήθρα της Σάμου, η αρχέγονη καθούρα της Ικαρίας και το γνήσιο καλαθάκι των Φούρνων – καθώς και της ελεύθερης αλλά και της ελεγχόμενης πτηνοτροφίας , ακόμη και τα αγριογούρουνα που από καταστροφείς των καλλιεργειών θα μπορούσαν να γίνουν τμήμα της τοπικής παραγωγής. Ολα τα παραπάνω και ακόμη περισσότερα σε χίλιες δυο παραλλαγές και παραδοσιακές μορφές με ευρηματικότητα, καινοτομία και ποιότητα στο τραπέζι για επιτόπιους και διαδικτυακούς επισκέπτες .
Από το πακέτο της ευεξίας δεν θα μπορούσε να λείπουν:
– η μοναδική φύση του νησιού όπου στα μονοπάτια της ιστορίας και της ζωής των ξωμάχων και των ανθρώπων του Θεού , της αναζήτησης και της μοναξιάς, στις ποδηλατικές διαδρομές με τα θεσπέσια ξάγναντα για ξεκούραση και ρεμβασμό, αλλά και τις αλυκές με τη μοναδική χλωρίδα και πανίδα. Η αξιοποίηση υπαρχόντων υποδομών (πχ. μονοπάτια) είναι περισσότερο από ευπρόσδεκτη
– η ανάδειξη των στοιχείων του πολιτισμού που σμίλευσαν το νησί όπως τα Βυρσοδεψεία με το ομώνυμο μουσείο, οι Ταρσανάδες με το μουσείο τους, οι αρχαιότητες και τα μουσεία, τα Παλαιοντολογικά ευρήματα με το μουσείο τους, οι προσωπικότητες που επηρέασαν το νησί από τον Πυθαγόρα μέχρι τον Λυκούργο, οι μοναδικοί παραδοσιακοί οικισμοί (με εμβληματικότερους το Πάνω βαθύ και το Παλαιό Καρλόβασι) και τα λαογραφικά μουσεία τους, που μαζί με τα σύγχρονα στοιχεία και δράσεις πολιτισμού πρέπει να δικτυωθούν μέσα από μια διαδρομή στην ιστορία του νησιού
Όμως οι πόροι αυτοί πρέπει να αναδειχτούν, να ερμηνευτούν αλλά και να αναπτύξουν συμμετοχικές δραστηριότητες, ώστε οι επισκέπτες μας θα βρουν ένα διαφορετικό περιεχόμενο στις διακοπές τους, από την απλή ξεκούραση.
Β. Πυθαγόρας, φιλοσοφία, επιστήμη και τεχνολογία. Η αρχαία πόλη του Πυθαγορείου, το Ηραίο και το Ευπαλίνιο μπορούν να αποτελέσουν τη βάση ενός πολιτιστικού προϊόντος για επισκέπτες με ειδικά ενδιαφέροντα (πχ. «σηραγγολόγοι» και λοιποί μηχανικοί, μαθηματικοί) και παράλληλα να εμπλουτίσει την εμπειρία των τουριστών αναψυχής. Η Πυθαγόρεια διατροφή μπορεί να αποτελέσει τη γέφυρα των δύο (ευζωία/ευεξία & επιστήμη).
Γ. Ως τρίτο άξονα δεν θα πρέπει να ξεχάσουμε τη θάλασσα (κοινός για όλα τα νησιά) και τη μοναδική ναυτική παράδοση με ανάδειξη του μουσείου του Ηραίου και των ταρσανάδων στο Καρλόβασι και τον Αγιο Ισίδωρο, το καταδυτικό πάρκο Μαραθοκάμπου, την ανάδειξη του Αρχιπελάγους που ασχολείται με την παρακολούθηση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και φέρνει σπουδαστές από όλο το κόσμο, τον αλιευτικό τουρισμό που να στηρίζει την επαγγελματική αλιεία και βέβαια τον ναυταθλητισμό αξιοποιώντας με πολλούς τρόπους τις μοναδικές θάλασσες.
Νους υγιής εν σώματι υγιή έλεγαν οι πρόγονοι μας και η Σάμος μπορεί να είναι ένας κρίκος στο μοναδικό περιδέραιο ευεξίας και ευζωίας που συνθέτουν τα νησιά μας
Με τα παραπάνω ως αναπτυξιακή προμετωπίδα θα πρέπει να φροντίσουμε ώστε:
(α) οι παρεχόμενες υπηρεσίες δημόσιου συμφέροντος να έχουν το αναγκαίο επίπεδο ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής των κατοίκων με έργα αστικών αναπλάσεων σε συνδυασμό με βιώσιμη αστική και τουριστική κινητικότητα, προσπελασιμότητα με συνδυασμένα μέσα ώστε να εξυπηρετούνται και οι κάτοικοι απομακρυσμένων περιοχών, δημόσιοι χώροι και χώροι αναψυχής και άθλησης, υποδομές πολιτισμού υποδομές παιδείας και υγείας, ηλεκτρονικές δημόσιες υπηρεσίες κλπ)
(β) η διαχείριση των πιέσεων στο περιβάλλον να είναι τέτοια ώστε να διαφυλάσσεται η ανθεκτικότητα του νησιού μέσα από δράσεις που αφορούν την ανάπτυξη ενεργειακών κοινοτήτων αλλά και δράσεων βελτίωσης της ενεργειακής αποτελεσματικότητας κατοικιών και επαγγελματικών κτιρίων, διαχείρισης και ανακύκλωσης χρησιμοποιημένου νερού, βελτίωσης της διαχείρισης στερεών αποβλήτων, έργα διαχείρισης νερού ώστε να αυξηθεί η αυτάρκεια και πρόληψης από πλημμύρες, έργα διαχείρισης δασών για πρόληψη πυρκαγιών, μείωση των αντικειμένων μιας χρήσης με έμφαση στα πλαστικά (πχ. δημιουργία σημείων διανομής καθαρού νερού, εισαγωγή της έννοιας «το ποτήρι του νησιού» κλπ. Η εισαγωγή πρακτικών για την υπεύθυνη επιχείρηση και τον υπεύθυνο πολίτη (τουρίστα και κάτοικο) στοχεύουν στη συμμετοχή τους στη καλύτερη διαχείριση.
(γ) να έχουμε το ανθρώπινο δυναμικό που θα μπορεί να υπηρετήσει αυτό το σχέδιο μέσα από στοχευμένες δράσεις κατάρτισης εργαζομένων, εργοδοτών και ανέργων και ενίσχυσης της αυτοαπασχόλησης και επιχειρηματικότητας που θα έχουν προκύψει μέσα από σχετικές έρευνες
(δ) να στηρίξουμε το ανθρώπινο δυναμικό που βρίσκεται σε αποκλεισμό ώστε να ενταχθεί στη συνολική αναπτυξιακή προσπάθεια του τόπου (πχ. δράσεις κοινωνικής οικονομίας για απασχόληση ατόμων σε αποκλεισμό, ενίσχυση κοινωνικής κατοικίας, επέκταση της βοήθειας στο σπίτι σε άλλες κατηγορίες ατόμων με προβλήματα, στη δημιουργία μονάδων υποστήριξης ατόμων με ειδικές ανάγκες, στήριξη οικογενειών σε φτώχεια-ΤΕΒΑ κλπ). Εδώ θα πρέπει να ζητηθεί η στήριξη του Παρατηρητηρίου Κοινωνικής Ενταξης της ΠΒΑ που οφείλει να έχει εικόνα της κατάστασης που επικρατεί στα νησιά, αλλά και όλων των δομών, τυπικών και άτυπων, δραστηριοποιούνται στο αντικείμενο για να καλύψουν τα μεγάλα κενά που αφήνει το κράτος .
Με βάση αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να ενημερωθούν κατ’αρχή οι ενδιάμεσοι φορείς που έχουν αναλάβει τη διαχείριση των ΤΑΠΤοΚ και της ΟΧΕ μικρών νησιών ώστε να «μυηθούν» σε έναν «ενεργό» τρόπο σχεδιασμού που θα ξεπερνά την απλή απαρίθμηση των αξόνων δράσης των προγραμμάτων και των επιλεξιμοτήτων, αλλά να αξιοποιήσουν τη συσσωρευμένη γνώση που έχουν των νησιών που δραστηριοποιούνται γεγονός που θα συμβάλει στη σύνταξη ολοκληρωμένων σχεδίων που θα ξεπερνούν τα όρια των επιχειρησιακών προγραμμάτων.
Σε δεύτερη φάση θα πρέπει να «μυηθούν» οι δικαιούχοι και ευρύτερα οι τοπικές κοινωνίες που θα πρέπει να καταλάβουν τι σημαίνει δυνατότητα, προτεραιότητα, συλλογική προσπάθεια και κοινοί στόχοι, ώστε μέσα από τις κατάλληλα οργανωμένες συμμετοχικές διαδικασίες να προκύψουν το όραμα και οι βασικές γραμμές του σχεδίου.
Προφανώς τα παραπάνω δεν φιλοδοξούν να είναι πλήρη και ανελαστικά, αλλά μόνο κατευθυντήριες γραμμές και πλαίσια που θα ενεργοποιήσουν σκέψεις και δράσεις στο διάστημα που απομένει μέχρι τη κατάθεση των ολοκληρωμένων σχεδίων. Στην επόμενη φάση, μετά τις αυτοδιοικητικές εκλογές, θα πρέπει να υπάρξει η κινητοποίηση για την υλοποίηση τους.
