Του καθηγητή Πέτρου Θέμελη
Η λέξη Ουτοπία δεν απαντάται στην αρχαία ελληνική γραμματεία, είναι δημιούργημα του λόγιου και ουμανιστή της Αναγέννησης Τόμας Μωρ (1480-1553), καγκελάριου της Αγγλίας, ο οποίος συνέγραψε το 1515 μονογραφία με τίτλο “Ουτοπία” και την αφιέρωσε στον Ερασμο. Επηρεασμένος από τη διήγηση των ταξιδιών του Αμέρικο Βεσπούκι που εκδόθηκε το 1507, έχει ως ήρωά του τον Πορτογάλο Ραφαήλ Υθλόδαιο, έναν από τους 24 άνδρες που άφησε ο Βεσπούκι στο ακρωτήριο Φρίο. Αυτός υποτίθεται ότι ανακάλυψε τη νήσο Ουτοπία, κάπου μεταξύ Βραζιλίας και Ινδιών.
Ουτοπίες οραματίστηκαν πνευματικοί άνδρες από την αρχαιότητα, όπως ο Ζήνων, ο Πλάτων (μέσα από την Πολιτεία του και τους Νόμους, καθώς και την αναφορά του στην καταποντισμένη κυκλική νήσο Ατλαντίδα), ο Πλούταρχος (στο βίο του Λυκούργου) και άλλοι συγγραφείς ως τις μέρες μας. Σε αυτές τις Ουτοπίες καταδικάζεται σε γενικές γραμμές η ιδιοκτησία και προβάλλεται η κοινοκτημοσύνη των αγαθών, θεωρείται ανήθικο ή ανορθολογικό το χρήμα και ο μισθός, εκλαμβάνεται ως αυτονόητη η ανθρώπινη αλληλεγγύη, προβάλλεται το δικαίωμα του ανθρώπου να έχει τροφή, θεωρείται αξιοπρεπής και όχι εξευτελιστική η χειρωνακτική εργασία, υποστηρίζονται τα δικαιώματα των γυναικών, η ισότητα δηλαδή των δύο φύλων.
ΤΟΛΜΗΡΑ ΟΡΑΜΑΤΑ
Η πρόοδος, η ανάπτυξη, είναι κατ’ ουσία ο δρόμος προς την πραγματοποίηση του οράματος της Ουτοπίας, που γίνεται συνώνυμη με την επιθυμητή μορφή μιας ευτυχισμένης κοινωνίας, ταυτίζεται με την ιδεώδη πολιτεία, το ιδανικό κράτος. Τον 17ο-18ο αιώνα κάνουν την εμφάνισή τους ακόμη πιο τολμηρές ιδέες που αναφέρονται στη θρησκεία, τις σεξουαλικές σχέσεις, τον χαρακτήρα των κυβερνήσεων και τη φύση των Νόμων. Διαβάζοντας κανείς για αυτές, συνειδητοποιεί πόσο ασήμαντα πράγματα ζητούμε και πόσο φτωχά είναι, ιδιαίτερα σήμερα, τα οράματά μας.
Από τον 19ο αιώνα και εξής αρχίζει ο εκφυλισμός της ουτοπικής σκέψης, μολονότι τότε εμφανίζονται τα προοδευτικά κινήματα. Η ιδιοκτησία και το χρήμα άρχισαν να θεωρούνται απαραίτητα, οι εργαζόμενοι αισθάνονται ευτυχείς αν δουλεύουν οχτώ ώρες την ημέρα, και σχεδόν ποτέ δεν προβληματίζονται, δεν εξετάζουν αν η δουλειά τους είναι ελκυστική, αν τους ευχαριστεί – με ολέθριες φυσικά συνέπειες για την ψυχική τους υγεία, ιδιαίτερα μετά τη συνταξιοδότηση. Δεν χρειάζεται να είσαι ψυχίατρος για να αντιληφθείς τι γίνεται γύρω σου.
ΕΞΟΥΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΟΥΤΟΠΙΕΣ
Τον 19ο αιώνα εμφανίζονται και οι εξουσιαστικές Ουτοπίες που επεδίωξαν να ορίσουν «τσομπάνηδες» που ποδηγετούν το λαό, όπως ορισμένοι κομματάρχες της σύγχρονης πολιτικής που κρατούν τους βουλευτές τους κλεισμένους στο «μαντρί». Οι Ουτοπίες αυτές ισχυρίζονται ότι δίνουν ελευθερία, θεσπίζουν κώδικες λεπτομερείς που πρέπει να τηρούνται αυστηρά, έχουν νομοθέτες, βασιλείς, ειρηνοδίκες, ιερείς, προέδρους εθνοσυνελεύσεων, φυλακές και εκτελέσεις. Βέβαια είναι προφανές ότι οι ουτοπιστές κρατούσαν για τον εαυτό τους τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο: Ο μοναχός Τζιοβάνι Ντομένικο Καμπανέλα από την Καλαβρία φανταζόταν πως είναι ο Μέγας Μεταφυσικός στη δική του φανταστική Ηλιούπολη, ο Φράνσις Μπαίηκον ήταν ο Μέγας Ιερέας στον δικό του «Οίκο του Σολομώντα» στην ιδεώδη χώρα του Μπενσαλέμ (Νέα Ατλαντίδα του 1627), ενώ ο Ετιέν Καμπέ είναι ο Μέγας Νομοθέτης στη δική του φανταστική νήσο Ικαρία, όπως ήταν και ο Τόμας Μωρ στη νήσο Ουτοπία.
ΤΟ ΙΚΑΡΙΩΤΙΚΟ ΟΝΕΙΡΟ
Η Ικαρία του Καμπέ κέντριζε και εξακολουθεί να κεντρίζει το ενδιαφέρον των σύγχρονων Ικαριωτών, καθώς και το δικό μου, γιατί η Ικαρία ήταν ο τόπος καταγωγής της μητέρας μου Λεμονιάς.
Ο Καμπέ γεννήθηκε στην Ντιζόν το 1788. Ηταν γόνος εργατικής οικογένειας, ο πατέρας του ήταν βαρελοποιός, αλλά απέκτησε καλή μόρφωση και έγινε αρκετά διάσημος δικηγόρος. Υποστήριξε τη φωτισμένη μοναρχία και επί Λουδοβίκου Φιλίππου διορίστηκε γενικός εισαγγελέας της Κορσικής. Νόμισε ότι μπορούσε να επιβάλει τις απόψεις του στο βασιλιά, αλλά έπεσε σε δυσμένεια και έχασε τη θέση του. Επέστρεψε στο Παρίσι και αφοσιώθηκε στην εφημερίδα «Le Populaire» που ίδρυσε ο ίδιος. Το 1834 διώχτηκε για ένα άρθρο του και καταδικάστηκε σε δύο χρόνια φυλάκιση ή πέντε χρόνια εξορία, την οποία προτίμησε, καταφεύγοντας στην Αγγλία. Στο αναγνωστήριο του Βρετανικού Μουσείου έκανε την έρευνά του για το «Ταξίδι στην Ικαρία», κρατώντας σημειώσεις σε χιλιάδες σελιδούλες. Δεν είναι γνωστό αν επισκέφτηκε ποτέ το νησί της Ικαρίας και αν επηρεάστηκε από τον τρόπο διαβίωσης και τις προοδευτικές πολιτικές πεποιθήσεις των αιωνόβιων κατοίκων της. Μελέτησε ιδιαίτερα την Ουτοπία Ωκεάνα του Χάριγκτον και του Μωρ. Είχε επηρεαστεί έντονα, μολονότι δεν το παραδέχτηκε, από τις κομμουνιστικές ιδέες του Φιλίπ Μπουοναρότι, όπως διατυπώνονται στο βιβλίο του: «Η συνωμοσία των Ισων, η λεγόμενη του Μπαμπέφ», 1828.
Ο Καμπέ πίστευε ότι η κοινοκτημοσύνη των αγαθών μπορεί να πραγματοποιηθεί εύκολα μόλις την υιοθετήσει ένα έθνος ή η κυβέρνησή του, όχι με τη βία, αλλά με συζήτηση, προπαγάνδα και πειθώ. Κατά τη γνώμη του η πρόοδος της βιομηχανίας καθιστούσε ευκολότερη την εγκαθίδρυση της κοινοκτημοσύνης των αγαθών. Το έργο του «Ταξίδι στην Ικαρία» εκδόθηκε το 1839 σε λίγα αντίτυπα με τίτλο «Ταξίδι και περιπέτειες του κυρίου Ουίλιαμ Κάρινσνταλ (ενός νεαρού άγγλου λόρδου) στην Ικαρία», επανεκδόθηκε το 1840 και ως το 1948 έκανε πέντε εκδόσεις.
Μέσα στην ανεργία και τη φτώχια που επικρατούσε τότε στη γαλλική εργατική τάξη, η Ουτοπία του Καμπέ έγινε δεκτή με ενθουσιασμό. Στην επιτυχία του βιβλίου συντέλεσαν οι προσωπικές περιπέτειες του λόρδου και οι θεϊκές Ικάριες γυναίκες που συναντά κατά το ταξίδι του στην τελειότερη χώρα του κόσμου, την Ικαρία, έργο του σωτήρα και νομοθέτη της κυκλικής αυτής χώρας, του Ικαρου, ο οποίος της έδωσε και το όνομά του. Θυμίζει έντονα την Ατλαντίδα του Πλάτωνα, που ορισμένοι την αναζητούν ακόμη στη Σαντορίνη, έξω από το Γιβλαρτάρ ή και στη μακρινή Ιρλανδία.
Το πολίτευμα της Ικαρίας του είναι αβασίλευτη δημοκρατία και η βούληση του λαού είναι κυρίαρχη, αλλά μπορεί να εκφρασθεί μόνο διά μέσου της Εθνοσυνέλευσης ή ενός βουλευτή.
Ικάριος Κομμουνισμός και Μορμόνοι στην Αμερική
Το «Ταξίδι στην Ικαρία» θεωρήθηκε από ορισμένους ως βίβλος του Ικάριου κομμουνισμού. Ξεφύτρωσαν τότε πολλοί σύλλογοι που συγκέντρωναν χρήματα για να ιδρύσουν κοινότητες Ικάριων στην Αμερική. Το 1847 στρατολόγησε ο ίδιος ο Καμπέ μέλη που θα σχημάτιζαν τον πυρήνα ενός καινούργιου έθνους στην Αμερική. Ο Οουεν του σύστησε το Τέξας.
Η εγκατάσταση στο Τέξας απέτυχε και οι Ικάριοι άποικοι μεταφέρθηκαν σε μια τέως μορμονική αποικία στο Ναούβο, κοντά στο Σαιν Λούις.
Ο Καμπέ υοχρεώθηκε να γυρίσει στο Παρίσι το 1853. Η αποικία του εξασθένισε λόγω εσωτερικών προστριβών. Γύρισε το 1856 στην Αμερική, αλλά απέτυχε να ξαναστήσει την αποικία του και πέθανε απογοητευμένος την ίδια χρονιά.
Ωστόσο, αρκετές κοινότητες Ικάριων επέζησαν για μερικές δεκαετίες. Η τελευταία διαλύθηκε το 1898.
