Αντί προλόγου
Η ιστορία που ακολουθεί είναι λίγο πολύ γνωστή· πέρυσι το καλοκαίρι, ένας φορέας με την ονομασία «Αιθέρας και Γαία» διοργάνωσε μια εκδήλωση, με στόχο την οικονομική ενίσχυση της δράσης του: «την προστασία των ζώων, του περιβάλλοντος και την προσωπική ανάπτυξη των ανθρώπων». Ο ίδιος φορέας βάπτισε την εκδήλωση αυτή «πανηγύρι» και μάλιστα «καινοτόμο», καθώς αντί για κατσίκια καταναλώθηκαν προϊόντα τεχνολογίας που υποκαθιστούν το κρέας και άλλα προϊόντα «βίγκαν» διατροφής. Για μέρες πριν και μετά την εκδήλωση, τα εθνικά ραδιοτηλεοπτικά και ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης βούιζαν για το «πρώτο Ικαριώτικο vegan πανηγύρι». Ταυτόχρονα, μέσα στις παρέες, σε Συλλόγους και στα καφενεία άναψε η συζήτηση (δια ζώσης και ψηφιακά) για το εάν η εκδήλωση αυτή μπορεί να αυτο-προσδιορίζεται ως «Ικαριώτικο πανηγύρι» ή όχι. Φέτος, ο ίδιος φορέας προγραμματίζει το «δεύτερο βίγκαν πανηγύρι, που -όπως διατυμπανίζει- «ήρθε για να μείνει». Και αυτό, παρά τη διαδεδομένη άποψη -ιδιαίτερα μεταξύ εκείνων που εμπλέκονται με τη διοργάνωση των πανηγυριών και συμμετέχουν στους Συλλόγους του νησιού- για το ότι η εν λόγω εκδήλωση θα μπορούσε να ονομαστεί «γλέντι», χοροεσπερίδα ή ό,τι άλλο», «αλλά όχι πανηγύρι».
Λίγο πολύ είναι γνωστή και η σχέση μου με τα πανηγύρια της Ικαρίας: τα πανηγύρια ήταν το αντικείμενο της έρευνας που έκανα στο πλαίσιο των διδακτορικών μου σπουδών. (1.) Επίσης, συμμετείχα στην προσπάθεια του «Φεστιβάλ Ικαρίας-Ικαριακά Δρώμενα» να ενταχθούν τα πανηγύρια στο Εθνικό Ευρετήριο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με την ιδιότητα της μίας εκ των βασικών συγγραφέων του Δελτίου «Πανηγύρια της Ικαρίας». (2.) Στο πλαίσιο της συζήτησης για το αν θα πρέπει η «βίγκαν» εκδήλωση να λέγεται «πανηγύρι» ή όχι, είδα λόγια μου να χρησιμοποιούνται επιλεκτικά και σε κατεύθυνση διαμετρικά αντίθετη από αυτήν που με οδήγησε η έρευνα. Για τον λόγο αυτόν, αισθάνομαι την ανάγκη να γράψω δυο λόγια· όχι για να υπερασπιστώ τη μια άποψη έναντι της άλλης, η οποία άλλωστε εύκολα συνάγεται από τα όσα ακολουθούν. Αλλά, για να δείξω τι προκύπτει για το «βίγκαν πανηγύρι» αν πράγματι το συγκρίνουμε με τα «πανηγύρια της Ικαρίας» -τουλάχιστον όπως αυτά περιγράφονται στη διδακτορική μου διατριβή και στο «Δελτίο» του στοιχείου της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Και τη σύγκριση αυτή, λογικά, δικαιούμαστε να την κάνουμε εάν πράγματι το «βίγκαν πανηγύρι» είναι «πανηγύρι».
Εάν το «βίγκαν πανηγύρι» ήταν «πανηγύρι»…
Αν το «βίγκαν πανηγύρι» ήταν «Ικαριώτικο πανηγύρι», τότε θα ήταν υπόθεση των χωριανών και των Συλλόγων τους, οι οποίοι προσφέρουν την εργασία τους και κινητοποιούν τοπικούς πόρους και σχέσεις, προκειμένου να παράγουν μια εφήμερη αφθονία αγαθών, που είναι η χαρακτηριστική συνθήκη των πανηγυριών. Αντ’ αυτού, το «βίγκαν πανηγύρι» είναι υπόθεση μιας παρέας που έχει οργανωθεί σε φορέα, ο οποίος δεν έχει σχέση με τα χωριά και τους Συλλόγους του νησιού και δεν έχει παρά ελάχιστες προσβάσεις σε τοπικούς πόρους και σχέσεις. Όμως, ένα πανηγύρι που δεν συγκεντρώνει τις προσφορές των χωριανών, γίνεται δύσκολη και οικονομικά δυσβάσταχτη υπόθεση. Για αυτό και ο φορέας αυτός χρειάστηκε να κινητοποιήσει σχέσεις και πόρους έξω από την τοπική κοινωνία: εταιρικούς χορηγούς, ισχυρούς φίλους και γνωστούς σε εθνικά και τοπικά μέσα ενημέρωσης. Από τη σκοπιά αυτή, δεν είναι παράδοξη η μεγάλη δημοσιότητα που έλαβε η εκδήλωση πέρυσι, ξεπερνώντας μάλιστα κατά πολύ τα δημοσιεύματα για το πανηγύρι της Λαγκάδας, που έγινε τρεις μέρες μετά!
Αν το «βίγκαν πανηγύρι» γινόταν όπως γίνεται στην Ικαρία, τότε θα γινόταν σε χώρο της κοινότητας (π.χ. πλατεία χωριού, αυλόγυρος εκκλησίας ή πολιτιστικού κέντρου κλπ.). Ενώ πέρυσι, αυτή η «βίγκαν» πρωτοβουλία φιλοξενήθηκε από τον Σύλλογο του Στάβλου, στην πλατεία του χωριού, φέτος ο ένας Σύλλογος μετά τον άλλον αρνήθηκε τη φιλοξενία. (3.) Εν τέλει, αφού μεσολάβησαν κοντά δυο μήνες από τότε που είχε ανακοινωθεί ότι θα ανακοινωθεί ο τόπος της εκδήλωσης, ο χώρος βρέθηκε: ο περίβολος μιας εκκλησίας στην περιφέρεια του χωριού Κουνιάδοι. Μόνο που ο χώρος αυτός είναι ιδιόκτητος! Ούτε η εκκλησία και ο περίβολός της ούτε οι υποδομές και το νοικοκυριό, που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν, φτιάχτηκαν με τους κόπους και τις προσφορές των μελών της κοινότητας. Αλλά, φτιάχτηκαν από ιδιώτη, με πρωτοβουλία του, ανεξάρτητα από τη δικαιοδοσία της εκκλησίας και χωρίς καμία συμμετοχή της κοινότητας ή του Συλλόγου του χωριού. Την εκκλησία αυτή γιορτάζει ο ίδιος κάθε χρόνο, διοργανώνοντας ένα γλέντι, που -όπως ο φορέας της βίγκαν εκδήλωσης- ονομάζει «πανηγύρι». Και αυτό, παρά το ότι δεν γίνεται με τον τρόπο που συνηθίζεται στην Ικαρία.
Αν το «βίγκαν πανηγύρι» ήταν «πανηγύρι της Ικαρίας», τότε θα γινόταν για κοινωφελή σκοπό, όπως τη συντήρηση κοινοτικών κτιρίων (παλιά σχολεία, πολιτιστικές αίθουσες ή κοινοτικά ιατρεία), αμαξωτών δρόμων ή υδρευτικών συστημάτων. Και λίγες μέρες μετά θα δημοσιοποιούνταν ο απολογισμός του πανηγυριού (έσοδα-έξοδα και κέρδη). Αντ΄ αυτού, ο σκοπός της εν λόγω εκδήλωσης είναι «κυνωφελής» ή «κυωνωφελής» (αφού «κύων» στα αρχαία ελληνικά είναι ο σκύλος!). Στην αφίσα της φετινής εκδήλωσης διαβάζουμε: «Τα έσοδα θα διατεθούν για ζώα που φροντίζουμε». Στην ασάφεια γύρω από τον σκοπό αυτόν έρχεται να προστεθεί και μια αδιαφάνεια: εδώ κι έναν χρόνο που έγινε η εκδήλωση κανένας απολογισμός δεν δημοσιοποιήθηκε.
Αν η «βίγκαν εκδήλωση» ήταν «πανηγύρι», τότε με τα έσοδά του θα ανανεώνονταν ή και θα δημιουργούνταν νέοι χώροι κοινοί ή κοινόχρηστοι, που βελτιώνουν τους όρους ζωής στα χωριά της Ικαρίας· όπως, δηλαδή, συμβαίνει με τα έσοδα από τα πανηγύρια ήδη από τη δύση του 19ου αιώνα. Ενδεικτικά αναφέρεται η ανέγερση σχολείων ήδη από τη δεκαετία του 1870 και κατά τον Μεσοπόλεμο, η διάνοιξη αμαξωτών δρόμων και η κατασκευή υδρευτικών και αρδευτικών έργων που έγιναν μεταπολεμικά, οι πολιτιστικές αίθουσες, που προστέθηκαν στους κοινωφελείς σκοπούς της Μεταπολίτευσης, και η δημιουργία χώρων στάθμευσης, οι παιδικές χαρές και οι αθλητικές υποδομές, που φτιάχνουν στις μέρες μας οι Σύλλογοι των χωριών με τα έσοδα των πανηγυριών τους. Απεναντίας, οι χώροι που πρόκειται να ανανεωθούν με τα έσοδα της εν λόγω εκδήλωσης είναι ιδιόκτητοι: η περιφραγμένη έκταση γης τεσσάρων στρεμμάτων, που έχει αγοράσει στο Χρυσόστομο μια ιδιώτης, όπου φιλοξενεί δεκάδες σκύλους. Και η πρωτοβουλία που χρηματοδοτείται από την εκδήλωση αυτή, η φροντίδα μεγάλου αριθμού αστείρωτων (!) σκύλων σε αυτή την περιφραγμένη έκταση γης, αντί να βελτιώνει τους όρους ζωής στα χωριά της Ικαρίας, εγείρει σοβαρά ζητήματα δημόσιας ασφάλειας και υγιεινής για το Χρυσόστομο και τα γύρω χωριά.
Αν το «βίγκαν πανηγύρι» ήταν «Ικαριώτικο πανηγύρι», τότε στον χώρο και χρόνο της κοινοτικής γιορτής θα γινόταν ορατή η κοινότητα, οι σχέσεις και οι δεσμοί που τη συγκροτούν, αλλά και πρακτικές, αξίες, μνήμες, νοήματα, σύμβολα και τρόποι ζωής που είναι χαρακτηριστικές της τοπικής κοινωνίας που τα παράγει. Αντ’ αυτού, το «βίγκαν πανηγύρι» αποτελεί πεδίο προβολής για εταιρείες και επαγγελματίες της «βίγκαν διατροφής». Η απουσία της κοινότητας και των σχέσεων και δεσμών, που τη συγκροτούν ως τέτοια, γίνεται φανερή σε μαρτυρίες συμμετεχόντων στην περσινή εκδήλωση, αλλά και όπως διαπίστωσα η ίδια από σύντομη επιτόπια παρατήρηση στον χώρο. Έτσι, από την εκδήλωση αυτή: «έλειπαν οι ντόπιοι που γνωρίζονται μεταξύ τους», «δεν υπήρχε κινητικότητα ανάμεσα στα τραπέζια» και η εκδήλωση «έμοιαζε με μνημόσυνο».
Βέβαια, οι περιγραφές αυτές έρχονται σε πλήρη αντίφαση με τα δημοσιεύματα του τοπικού και εθνικού τύπου, που διαλάλησαν την επιτυχία αυτού του «καινοτόμου πανηγυριού» και την αποδοχή του από την «τοπική κοινωνία», που -όπως έσπευσαν να μας διαβεβαιώσουν αρθρογράφοι- θα καταλήξει «στον γάμο της παράδοσης με τη χορτοφαγία και τη vegan διατροφή»! Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία (βλ. Β΄ μέρος):μια ιστορία από αυτές που λένε πολλά για σχέσεις εξουσίας, κυριαρχίας και εκμετάλλευσης ντόπιων πληθυσμών και πολιτισμών από έναν πολιτισμικό κανιβαλισμό νέου τύπου, που επιδίδεται σε ανθρωποφαγία αξιών, συμβόλων, νοημάτων, τρόπων ζωής, και ευδοκιμεί τρεφόμενος παρασιτικά από την ετερότητα (βλ. «Ικαριώτικο πανηγύρι»).
…η συνέχεια στο Β΄ μέρος
Μια vegan εκδοχή Ικαριώτικου πανηγυριού ή μια (ακόμη) ιστορία νεο-κανιβαλισμού; (Β΄ μέρος)
Μαρία Μπαρέλη (Γαγλία),
Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια
Τμ. Κοινωνιολογίας, Παν/μιο Κρήτης
Σημειώσεις
1. Η διδακτορική διατριβή έχει τίτλο «Τα πανηγύρια της Ικαρίας: όψεις του δώρου, πρακτικές των κοινών, διαδικασίες κοινωνικής αναπαραγωγής και κοινωνικών μετασχηματισμών» (2020, Παν/μιο Κρήτης), και είναι προσβάσιμη στο ηλεκτρονικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης, στο https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/48396
2. Το Ευρετήριο αυτό τηρεί το Υπουργείο Πολιτισμού σύμφωνα με της αρχές της Σύμβασης της ΟΥΝΕΣΚΟ για τη διαφύλαξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Για το Δελτίο των Πανηγυριών της Ικαρίας βλ. https://ayla.culture.gr/ta-panigiria-tis-ikarias/
3. Ο τόπος επρόκειτο να ανακοινωθεί στις 5 Ιουνίου, σύμφωνα με την ανακοίνωση του φορέα της εκδήλωσης της 3ης Μάϊου. Εν τέλει, στις 21 Ιουνίου ανακοινώθηκε ότι θα γίνει στα Θέρμα, αλλά χωρίς καμία εξήγηση για την αλλαγή, σχεδόν έναν μήνα μετά, στις 19 Ιουλίου, ανακοινώθηκε ο νέος χώρος.
