Κανιβαλίζοντας τα πανηγύρια της Ικαρίας
Συγκρίνοντας τη vegan εκδήλωση με τα πανηγύρια της Ικαρίας διαπιστώσαμε μάλλον τυχαίες και επιφανειακές ομοιότητες (π.χ. «κυνωφελείς» και «κοινωφελείς» σκοπούς), ριζικές διαφορές έως και αντιστροφές (π.χ. ιδιωτικό/κοινοτικό). Ο λόγος για τον οποίο μπορεί κάποιος να επιμένει να ονομάζει μια εκδήλωση «πανηγύρι της Ικαρίας», παρά τις διαφορές και τις κριτικές όσων εμπλέκονται με τα πανηγύρια, είναι απλός: η φήμη που έχουν αποκτήσει τα πανηγύρια ξεπερνά κατά πολύ τα «του οίκου» του νησιού. Στα μάτια καιροσκόπων που προσβλέπουν σε ιδιωτικά οφέλη, δηλαδή το αντίθετο του κοινωφελούς, τα πανηγύρια της Ικαρίας αποτελούν «πολιτισμικό κεφάλαιο» με «εμπορική ονομασία» (brand-name), εν δυνάμει αξίας εκατομμυρίων. Η εμπορική αξία του όρου «Ικαριώτικα πανηγύρια» ή «πανηγύρια της Ικαρίας» οφείλεται στην ικανότητά τους να πολλαπλασιάζουν αξίες, οι οποίες δεν είναι μόνο οικονομικές, αλλά και κοινωνικές και πολιτισμικές. Για αυτό και πολλές εταιρείες ή/και επαγγελματίες, που λίγη σχέση έχουν με τα «του οίκου» του νησιού, πολύ θα ήθελαν να εκμεταλλευτούν την ονομασία «Ικαριώτικο πανηγύρι». Ξέρουν καλά πως, εάν το πετύχουν, θα αρκεί μια μικρή επένδυση (π.χ. μερικές μέρες εργασίας, χορηγία πρώτων υλών, υπηρεσίες μάρκετινγκ), για να επιτύχουν προβολή πολύ μεγαλύτερης αξίας.
Η vegan εκδήλωση που θέλει σώνει και καλά να αυτο-αποκαλείται «πανηγύρι» προβάλλεται ως «διαφορετικό» σε σχέση με το «παραδοσιακό». Η διαφορετικότητά του έγκειται στο ότι εισάγει μια «καινοτομία»: την αντικατάσταση των κατσικιών, που προμηθεύουν ντόπιοι παραγωγοί, με προϊόντα vegan τεχνολογίας, που μόνο μερικές εταιρείες μπορούν να προμηθεύσουν. Τι κι αν η «καινοτομία» αυτή εξαρτάται από ευγενικούς εταιρικούς χορηγούς; Σημασία έχει, λένε, ότι «άλλαξε ο αιώνας και είναι καιρός να αλλάξουμε συνήθειες». Και από αυτόν τον «γάμο της παράδοσης με τη βίγκαν διατροφή» θα ανανεωθεί η «παράδοση», και, μαζί, θα σωθεί το περιβάλλον, καθώς θα μπει ένα τέλος στην αποίμενη κτηνοτροφία!(1)
Ένα τέτοιο αφήγημα προϋποθέτει την πρόσληψη των πανηγυριών της Ικαρίας ως παρωχημένα έθιμα, ξεπερασμένα από τις εξελίξεις και άσχετα με το παρόν και τις προκλήσεις του, φτάνοντας μάλιστα να είναι επικίνδυνα για το περιβάλλον. Έτσι, νομιμοποιείται η αντικατάσταση του κατσικιών με εταιρικά προϊόντα της «νέας διατροφής». Ωστόσο, τα Ικαριώτικα πανηγύρια είναι κάθε άλλο παρά στατική «παράδοση» -ή, έστω, παράδοση που κινείται αρκετά αργά ώστε να την ξεπερνούν οι εξελίξεις. Απεναντίας -όπως αναγνωρίζεται και με την εγγραφή τους στον Εθνικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς- τα πανηγύρια αποτελούν ζωντανή πολιτισμική πρακτική, που παραμένει σημαντική υπόθεση για τις Ικαριακές κοινότητες και αλλάζει στη διάρκεια του χρόνου, πάντα σε διάλογο με ευρύτερες εξελίξεις και αλλαγές. Μάλιστα, η ιστορία των Ικαριώτικων πανηγυριών είναι γεμάτη από καινοτομίες. Η ίδια η στροφή των πανηγυριών σε κοινωφελείς σκοπούς και οι μετατοπίσεις της έννοιας του κοινωφελούς σε όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα έως και τις μέρες μας (βλ. Ά μέρος), είναι μερικές από τις καινοτομίες που σημάδεψαν την ιστορία των πανηγυριών. Αλλά και η αντικατάσταση της λύρας με το βιολί και η εισαγωγή των ντραμς, τα φαγητά που έχουν προστεθεί στο «μενού» των πανηγυριών σε εποχές αφθονίας, όπως ρύζι, πατάτες και τυριά, είναι καινοτομίες που εισήγαγαν διαφορετικές γενιές στα πανηγύρια, αφήνοντας το αποτύπωμά τους και το αποτύπωμα της εποχής τους σε αυτά. Κάποιες από τις καινοτομίες που εμφανίστηκαν σε πανηγύρια γενικεύτηκαν και εξακολουθούν να είναι σε χρήση, κι άλλες έκαναν τον κύκλο τους και χάθηκαν. Σε καμία περίπτωση, όμως, η εισαγωγή ή η αποδοχή μιας καινοτομίας δεν έγινε δια της επιβολής (βλ. «ήρθε για να μείνει»).
Στην περίπτωση του δήθεν «πρωτοπόρου πανηγυριού», η κατανάλωση κρέατος απορρίπτεται ως πράξη κανιβαλισμού απέναντι στα ζώα και το περιβάλλον. Όμως, αποκαθηλώνοντας ένα εκ των βασικών αγαθών που κυκλοφορούν διαχρονικά στα πανηγύρια της Ικαρίας, αποκαθηλώνονται αξίες, σύμβολα, μνήμες και πρακτικές μνημόνευσης που συνδέονται με αυτά. Η απόρριψη της κατανάλωσης κρέατος ως πράξη κανιβαλισμού, με μια δόση ίσως τραγικής ειρωνείας, βρίσκεται στην καρδιά ενός «κανιβαλισμού» νέου τύπου: ένα είδος πολιτισμικής οικειοποίησης από βιομηχανίες (εν προκειμένω, τη βιομηχανία της «νέας διατροφής») και μαζικής πολιτισμικής κατανάλωσης του «διαφορετικού», στο πλαίσιο ασύμμετρων σχέσεων εξουσίας, κυριαρχίας και εκμετάλλευσης. Σε αυτόν τον «πολιτισμικό νέο-κανιβαλισμό», που τρέφεται παρασιτικά από την ετερότητα, το «ιδιαίτερο» ή «διαφορετικό» (ή ακριβέστερα ό,τι κατασκευάζεται ως τέτοιο) χρειάζεται να απορροφηθεί και να μεταβολιστεί, μετασχηματιζόμενο σε ταυτότητες, εμπειρίες και κοινότητες προς εκμετάλλευση σε όφελος των λίγων.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο του πολιτισμικού νεο-κανιβαλισμού, δεν πρέπει να μας ξενίζει το ότι φωνές που εκφράζουν ενστάσεις για αυτήν την πολιτισμική οικειοποίηση από βιομηχανίες της vegan διατροφής, χρειάζεται να αποσιωπηθούν, να πνιγούν πίσω από κούφια ζητωκραυγάσματα περί «επιτυχίας» και «αποδοχής» από την «τοπική κοινωνία», στα εθνικά και τοπικά μέσα ενημέρωσης. Ούτε ότι κάποιοι θεωρούν δικαίωμά τους την εκμετάλλευση του όρου «Ικαριώτικο πανηγύρι» για ίδιον όφελος. Όμως, αυτό δεν σημαίνει πως είναι δικαίωμα τους, με τον ίδιο τρόπο που δεν είναι δικαίωμα η υφαρπαγή ή η κλοπή ενός υλικού ή άυλου αγαθού. Τα πανηγύρια είναι μέρος των πολιτισμικών και διαγενεακών κοινών του νησιού: ανήκουν στον εαυτό τους και στις κοινότητες της Ικαρίας, στις γενιές που πέρασαν και στις γενιές που θα έρθουν. Για αυτό και οι πολιτιστικοί Σύλλογοι αισθάνονται την ανάγκη να προασπιστούν και να διαφυλάξουν την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου, ενημερώνοντας φορείς και ιδιώτες για το τι αντιπροσωπεύει για τους ίδιους τους Ικαριώτες και τις κοινότητές τους το πανηγύρι, και προτρέποντας τους διοργανωτές εκδηλώσεων, με τον χαρακτηριστικό καλοπροαίρετο τρόπο τους, «να το πουν γλέντι, συνάντηση, χοροεσπερίδα ή ό,τι άλλο».
Και γιατί όχι; Ιδίως όταν πλέον γνωρίζει κανείς τι πόρτες ανοίγει η εμμονή στη χρήση του όρου «Ικαριώτικο πανηγύρι» για έναν πολιτισμικό νεο-κανιβαλισμό, που τρώει ανθρώπους και πολιτισμούς, και «αγαπά» ζώα και περιβάλλον, αλλά μόνο εφόσον έχει να επωφελείται.
Δρ. Μαρία Μπαρέλη-Γαγλία
Σημειώσεις
- Τα αποσπάσματα προέρχονται από τον ηλεκτρονικό εθνικό και τοπικό τύπο και από δημοσιεύσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
