Το ζήτημα της φτώχειας είναι ιδιαίτερα σημαντικό και συνδέεται άμεσα με το ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης, της απασχόλησης και των εισοδηματικών ανισοτήτων. Σε ότι αφορά την Ευρώπη οι εφαρμοζόμενες πολιτικές λιτότητας συνδέθηκαν άρρηκτα, και με τρόπο αποκλειστικό, με τη μετακύλιση του κόστους προσαρμογής στην εργασία με όρους ιδιωτικοποίησης των δημόσιων αγαθών, συρρίκνωσης του κράτους πρόνοιας και πλήρους απορρύθμισης της αγοράς εργασίας. Όμως η εν λόγω μετακύλιση, με χαρακτηριστικά αμιγώς νεοφιλελεύθερα, ως αναγκαία, υποτίθεται, προϋπόθεση για την ανάκαμψη των οικονομιών, μείωσης του χρέους και ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας έχει επιφέρει τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα. Πράγματι, τα αρνητικά αποτελέσματα συμπυκνώνονται στο γενικευμένο πρόβλημα του αποπληθωρισμού (deflation) με τις χειμαζόμενες οικονομίες του Ευρωπαϊκού Νότου να έχουν εγκλωβιστεί στην παγίδα του χρέους, με τις πολιτικές λιτότητας να συρρικνώνουν σημαντικά τις επενδύσεις εντείνοντας περαιτέρω την ύφεση, την ανεργία και τη φτώχεια.
Στο διάγραμμα 1 γίνεται παρουσίαση της διαχρονικής εξέλιξης της φτώχειας1, της εισοδηματικής ανισότητας2 της ανεργίας και της οικονομικής μεγέθυνσης3 για τα έτη 2003-2012 και για όλες τις χώρες της ΕΕ-28. Ξεκινώντας από τους ετήσιους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης και τα ποσοστά ανεργίας βλέπουμε πως η εξέλιξη έχει κοινά πρότυπα και χαρακτηριστικά για όλες τις χώρες της ΕΕ-28 με την έννοια ότι οι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης μειώνονται σημαντικά (μετά το 2008 γίνονται είτε αρνητικοί είτε μηδενικοί) με τα ποσοστά ανεργίας να παρουσιάζουν τάση ανοδική. Η εξέλιξη είναι συγκριτικά δυσμενέστερη για τις χώρες της Βαλτικής, της Βαλκανικής και τις άλλες χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου που εφαρμόζουν σκληρές πολιτικές λιτότητας στα πλαίσια των προγραμμάτων διάσωσης των οικονομιών τους. Σε ότι αφορά τη διαχρονική εξέλιξη της φτώχειας και των εισοδηματικών ανισοτήτων είναι εμφανές ότι αναπαράγεται η προηγούμενη χωρική διάρθρωση καθώς οι χώρες με τους συγκριτικά δυσμενέστερους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης και ανεργίας είναι αυτές που διατηρούν και τους συγκριτικά υψηλότερους δείκτες φτώχειας και εισοδηματικών ανισοτήτων.
Πράγματι, όπως βλέπουμε στο διάγραμμα πρόκειται για τις δύο χώρες της Βαλκανικής, τη Ρουμανία και τη Βουλγαρία, όπως και για τις χώρες της Βαλτικής και κυρίως την Λετονία και τη Λιθουανία, οι οποίες παρουσιάζουν τα υψηλότερα ποσοστά φτώχειας και εισοδηματικών ανισοτήτων. Αξίζει να σημειωθεί πως παρά τη σχετική μείωση της φτώχειας στις εν λόγω χώρες το ποσοστό παραμένει ιδιαίτερα υψηλό (αρκετά πάνω από το 25%) με τάση αυξανόμενη μετά το 2008. Επίσης, ως προς τους ίδιους δείκτες, παρατηρούμε πως και οι χώρες που εφαρμόζουν σκληρές πολιτικές λιτότητας (Ελλάδα, Ιρλανδία, Ισπανία, Πορτογαλία και Κύπρος) παρουσιάζουν σημαντική αύξηση του ποσοστού φτώχειας και των εισοδηματικών ανισοτήτων. Επίσης και η Ιταλία παρουσιάζει αύξηση της ανεργίας, της φτώχειας και των εισοδηματικών ανισοτήτων λόγω των πολιτικών λιτότητας που και η ίδια εφαρμόζει για λόγους άμβλυνσης της πιθανότητας ενός δημοσιονομικού εκτροχιασμού που θα έθετε σε μεγαλύτερο κίνδυνο τη βιωσιμότητα της ευρωζώνης. Σε ότι αφορά τις χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά και τις χώρες του Visegrad-5 (Τσεχία, Σλοβακία, Σλοβενία, Ουγγαρία και Πολωνία) τα ποσοστά ανεργίας και φτώχειας είναι συγκριτικά χαμηλότερα αν και οριακά αυξανόμενα μετά το 2008.
Σε σχέση με τη διαχρονική εξέλιξη των εισοδηματικών ανισοτήτων ο συντελεστής Gini παραμένει οιονεί σταθερός με εξαίρεση τη Δανία και τη Γαλλία όπου ο δείκτης παρουσιάζει έντονα αυξητική τάση. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι και στην περίπτωση των χωρών του Ευρωπαϊκού Βορρά οι συγκεκριμένοι κοινωνικοί δείκτες αν και είναι συγκριτικά καλύτεροι από τις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου η βάση του ποσοστού φτώχειας παραμένει υψηλή (20%) με τις εισοδηματικές ανισότητες να είναι επίσης σημαντικές.
Από το διάγραμμα καθίσταται, επίσης, εμφανές πως ενώ η αύξηση των ρυθμών μεγέθυνσης και της απασχόλησης είναι αναγκαία συνθήκη για τη μείωση της φτώχειας δεν είναι και ικανή καθώς εκτός της μεγεθύνσεως και της απασχόλησης είναι σημαντική και η πολιτική μείωσης των εισοδηματικών ανισοτήτων στη βάση της ενίσχυσης των κοινωνικών παροχών και της εμπέδωσης ενός δίκαιου φορολογικού συστήματος. Βέβαια, η βαθιά ύφεση των οικονομιών και η αυξημένη ανεργία, ιδιαίτερα στις χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου εντείνουν αναπόφευκτα, με τρόπο δραματικό, τις ανισότητες και τη φτώχεια. Οι διαφορές στους κοινωνικούς δείκτες μεταξύ των ευρωπαϊκών οικονομιών θέτουν εκ νέου τα ζητήματα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και των ευρωπαϊκών πολιτικών καθώς υπάρχει αδήριτη ανάγκη για μια διαφορετική προσέγγιση στα ζητήματα του χρέους, της απασχόλησης και της φτώχειας. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να δοθεί έμφαση στην ανάπτυξη και στην άρση των πολιτικών λιτότητας, οι οποίες εντείνουν όχι μόνον τα κοινωνικά προβλήματα αλλά καθιστούν και λιγότερο αποτελεσματικές τις μακροοικονομικές πολιτικές, επομένως και τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα του χρέους. Εξάλλου, ιστορικά έχει αποδειχθεί ότι σε συνθήκες γενικευμένης ύφεσης η εμμονή στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές οδηγεί σε βαθύτερη ύφεση και σε αποπληθωρισμό, με τις επενδύσεις και την απασχόληση να μειώνονται έτι περαιτέρω, καθιστώντας παράλληλα μη βιώσιμο και το χρέος των χωρών το οποίο και αυξάνεται σε πραγματικούς όρους.
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι η Kεϋνσιανή θεωρία περί την παγίδα ρευστότητας αποκτά εκ νέου τη σημασία της με την έννοια ότι η αύξηση της ρευστότητας, σε συνθήκες ύφεσης, δίχως δημοσιονομικές παρεμβάσεις δεν μπορεί να αναστρέψει τη φθίνουσα τάση των οικονομιών. Με άλλα λόγια η προσαρμογή και η αποκατάσταση της μακροοικονομικής ισορροπίας στη βάση της διαρκούς μείωσης των μισθών καθίσταται αδύνατη μειώνοντας περαιτέρω την ενεργό ζήτηση και τις τιμές ακυρώνοντας, με αυτόν τον τρόπο, και τις όποιες θετικές επιδράσεις στην οικονομία απορρέουσες από μια επέκταση της ρευστότητας. Αυτό σημαίνει ότι η πρόσφατη απόφαση της ΕΚΤ για επέκταση της ρευστότητας θα παραμείνει αλυσιτελής στο βαθμό που παραμείνουν σε ισχύ οι πολιτικές σκληρής λιτότητας που έχει επιβάλλει η Γερμανία για να καταστήσει τη λιτότητα και το χρέος στις χώρες του Νότου μέσο και εργαλείο ενίσχυσης της ηγεμονίας της στον ευρωπαϊκό χώρο.
1. Η φτώχεια (poverty) εκφράζεται ως ποσοστό (%) των ατόμων σε μια χώρα που έχουν εισόδημα κάτω από το 60% της διάμεσης τιμής του εθνικού εισοδήματος.
2. Ο συντελεστής Gini αποτελεί δείκτη των εισοδηματικών ανισοτήτων. Οι τιμές κυμαίνονται μεταξύ 0 που σημαίνει τέλεια ισοκατανομή και 1 που σημαίνει τέλεια ανισοκατανομή. Στην περίπτωσή μας εκφράζουμε τις ανισότητες ως ποσοστό με τιμές μεταξύ 0 και 100%.
3. Ο ρυθμός Οικονομικής Μεγέθυνσης εκφράζεται ως ποσοστό (%) ετήσιας μεταβολής.
Ιωάννης Παντελάδης
panteladis@yahoo.com
