Η εποχή των Μανιταριών στην Ικαρία

1,2K

Ικαρία Δεκέμβριος 2022

Να που έφτασε και πάλι η εποχή των μανιταριών, μια εποχή που κάποιοι την περιμένουν πως και πως, για κάποιους άλλους δυστυχώς είναι αδιάφορη. Και δυστυχώς γιατί όσοι περισσότεροι ανακαλύπτουν και λατρεύουν τον μαγικό κόσμο των μανιταριών, μεγαλώνουν και οι ελπίδες της ζωής του κάθε δάσους.

Η εποχή λοιπόν αυτή των μανιταριών, όλο και απομακρύνεται, όλο και γίνεται μικρότερη. Ο λόγος βέβαια γι’ αυτό δεν είναι κάτι άλλο από τις ελλιπείς βροχές που τα τελευταία 10 χρόνια και ιδιαίτερα από το 2015 και μετά, τις βλέπουμε κυριολεκτικά με το κιάλι. Όλοι έχουμε ακούσει τους παλαιότερους Ικαριώτες για τις βροχές που έκανε κάποτε και για εκείνα τα σαρανταήμερα. Πραγματικά ευλογία η βροχή, αλλά τι μπορούμε να κάνουμε εκτός από το να ελπίζουμε όλοι, ότι αυτό θα αλλάξει κάποια στιγμή;

Βέβαια και το συγκεκριμένο κείμενο, έρχεται κάπως αργοπορημένο μιας και η σεζόν βρίσκεται κάπου στα μέσα προς τα τέλη της, θα μπορεί όμως κάποιος να το διαβάσει και του χρόνου ή οποιαδήποτε άλλη στιγμή, αν βρέξει άλλωστε την άνοιξη, πάλι χρήσιμο θα είναι. Αν βέβαια πάλι οι βροχές και οι θερμοκρασίες στις επόμενες ημέρες ή εβδομάδες βοηθήσουν θα είναι χρήσιμο για αρκετό καιρό ακόμα.

Στο παρακάτω κείμενο βρίσκονται πληροφορίες γενικά με την συλλογή των άγριων μανιταριών όπως κι επίσης τρόποι καλής συμπεριφοράς ανάμεσα στους μανιταράδες αλλά και γενικά σε περιπατητές, πεζοπόρους και λοιπούς φυσιολάτρες που μιας κι έτυχαν στον δρόμο τους μερικά εδώδιμα μανιτάρια, απλά τα συλλέξαν.

Ας αρχίσουμε με το ερώτημα αν τελικά πρέπει να κόβουμε με μαχαίρι ή να ξεριζώνουμε τα μανιτάρια. Αρχικά, όπως ξέραμε, τα μανιτάρια έπρεπε να τα κόβουμε με μαχαίρι και όχι να τα ξεριζώνουμε, κάτι που εδώ και καιρό δεν ισχύει. Αργότερα, οι πληροφορίες που είχαμε έλεγαν ότι κόβοντας το μανιτάρι, το υπόλοιπο που μένει σαπίζει, προσβάλλεται από βακτήρια και άλλους μικροοργανισμούς κι έτσι το μυκήλιο, (το βλαστικό τμήμα του θαλλού των μυκήτων που αναπτύσσεται στο υπόστρωμα) το οποίο γεννάει το μανιτάρι αρρωσταίνει ή σαπίζει επίσης. Κάποιοι άλλοι έλεγαν ότι αυτό δεν μπορεί να ισχύει αφού το μανιτάρι που κανένας δεν θα πειράξει ποτέ πάλι θα σαπίσει και πάλι θα προσβληθεί από άλλους μικροοργανισμούς, οπότε το μυκήλιο πάλι θα αρρωστήσει.

Συνεπώς, σύμφωνα με τις τελευταίες πληροφορίες μπορούμε να τα κόβουμε με μαχαίρι, μπορούμε όμως και να τα ξεριζώνουμε. Να τα ξεριζώνουμε όμως με αργές, προσεκτικές κινήσεις χωρίς να καταστρέφουμε το μυκήλιο, το οποίο όπως είπαμε είναι αυτό που κάποια στιγμή στο κοντινό ή μακρινό μέλλον θα ξαναδώσει μανιτάρι. Έπειτα να σκεπάζουμε το μυκήλιο με χώμα, φύλλα ή άλλα μέρη του υποστρώματος, προστατεύοντάς το.

Ένα άλλο ερώτημα είναι αν είναι σωστό ή λάθος να συλλέγει κάποιος μεγάλες ποσότητες. Καφάσια ολόκληρα με μανιτάρια και αν αυτό είναι επιζήμιο για την μυκοχλωρίδα. Το μανιτάρι λοιπόν, ο μακρομύκητας, αυτή η ομπρελίτσα ή εκείνο το στρουμφόσπιτο που βλέπουμε ξαφνικά να προβάλει κάτω από κάποιο δέντρο είναι το αναπαραγωγικό σύστημα του μύκητα. Ο μύκητας είναι ο καθαριστής, ο σκουπιδιάρης των δασών. Χωρίς τον μύκητα τα δάση θα ήταν ένα βουνό από ξερά φύλλα, πευκοβελόνες, νεκρά δέντρα ή και ζώα. Όταν ο μύκητας βρει τις κατάλληλες συνθήκες, καρποφορεί. Τότε αναδύεται το μανιτάρι, ανοίγει το καπέλο του και έτσι τα εκατομμύρια μικροσκοπικά σπόρια του πέφτουν στο υπόστρωμα (φύλλα, πευκοβελόνες, ξύλο, χώμα κτλ.). Τέλος το μανιτάρι αρχίζει να σαπίζει. Έχει κάνει δηλαδή τον κύκλο του. Ένας κύκλος που μπορεί να διαρκέσει από λίγες ώρες έως και λίγες μέρες. Αν ο μύκητας είχε βρει άλλον τρόπο να αναπαραχθεί, κανένας δεν θα ήξερε τα μανιτάρια. Κανείς δεν θα είχε ασχοληθεί με αυτόν το όμορφο, μαγικό μικρόκοσμο.

Τα μανιτάρια λοιπόν μπορούμε να πούμε ότι είναι ο καρπός ενός δέντρου. Όπως και στα δέντρα, που όταν συλλέξουμε όλα τα φρούτα το δέντρο δεν πεθαίνει, το ίδιο συμβαίνει και με τα μανιτάρια. Αρκεί η συλλογή να γίνεται σωστά και με προσοχή, χωρίς όπως είπαμε να καταστρέφουμε το μυκήλιο. Επίσης, αφού όπως είπαμε το μανιτάρι για να σπορίσει πρέπει να ανοίξει το καπέλο του, αν πετύχουμε στον δρόμο μας μανιτάρια με κλειστό το καπέλο (βλ. εικ. 1 & 2 Κουκουλίτες, Macrolepiota proccera, η Καλαμάρα δηλαδή σε αρχικό στάδιο) ας συλλέξουμε λίγα. Ας μην τα συλλέξουμε όλα. Με αυτόν τον τρόπο βοηθάμε στην αναπαραγωγή τους. Άλλωστε, σε κάποιο άλλο σημείο μέσα στο δάσος, θα βρούμε μανιταράκια με ανοιχτό το καπέλο.

Πρέπει να γνωρίζουμε ότι η ηλικία του μανιταριού δεν έχει να κάνει με το μέγεθος του. Όσο πιο μεγάλο είναι το μυκήλιο, τόσο πιο μεγάλο μανιτάρι θα βγάλει (το μυκήλιο για να δημιουργηθεί πρέπει να συγκεντρωθούν σε ένα σημείο μερικές χιλιάδες σπόρια). Την ηλικία λοιπόν την καταλαβαίνουμε από το σχήμα του μανιταριού. Το καπέλο για παράδειγμα, αρχικά μπορεί να έχει το σχήμα αβγού, να είναι σφαιρικό, ημισφαιρικό, κυρτό κτλ. Μετά να γίνεται επίπεδο ή σχεδόν επίπεδο. Πολλές φορές στο τελευταίο στάδιο γίνεται χωνοειδές, με την περίμετρο το καπέλου να είναι προς τα επάνω.

Επίσης μπορούμε να δοκιμάσουμε με το χέρι μας την σφριγηλότητά του. Το πόσο σκληρό ή μαλακό είναι. Τα γέρικα μανιτάρια ιδιαίτερα αυτά με τους πόρους στο κάτω μέρος γίνονται αρκετά μαλακά. Αποφεύγουμε να συλλέγουμε γέρικα μανιτάρια γιατί το πιθανότερο είναι να είναι σκουληκιασμένα ή σαπισμένα. Όταν επίσης υπάρχει ξηρασία, το σκουλήκιασμα των μανιταριών είναι πιο συχνό.

Οπότε ναι, δεν γίνεται κάποια ζημιά όταν συλλέγουμε μεγάλες ποσότητες. Αρκεί αυτό να γίνεται με προσοχή και με σεβασμό, χωρίς να σκάβουμε τα δάση. Τι γίνεται όμως όταν λόγω υπερβόσκησης οι βιότοποι όλο και λιγοστεύουν; Τι γίνεται αν βγούμε όλοι στα δάση που έχουν μείνει και συλλέγουμε ότι βρίσκεται μπροστά μας; Εδώ ας σκεφτεί λοιπόν ο καθένας μόνος του τι είναι το σωστό. Ας λειτουργήσει με σεβασμό προς τους καρπούς και τους ανθρώπους. Και ας σκεφτεί κι εκείνα τα μικρά μπλε στρουμφάκια που θα μείνουν άστεγα.

Όταν ξεκινάμε λοιπόν συνειδητά από το σπίτι μας για συλλογή μανιταριών ή για μανίτες όπως τους λέμε στην Ικαρία θα πρέπει να έχουμε μαζί μας κάποια απαραίτητα αντικείμενα, ή εργαλεία αν θέλετε.

Πάντα βέβαια, πριν ξεκινήσουμε βλέπουμε τον καιρό. Θα πρέπει να βγούμε για συλλογή 2-3 μέρες μετά την τελευταία βροχή. Διότι αν βγούμε αμέσως μετά τη βροχή, πολλά μανιτάρια που θα συναντήσουμε θα έχουν χάσει τελείως ή μέρος από την γεύση τους και του αρώματός τους, οπότε η τροφή ή ο μεζές που θα συλλέξουμε χάνει σε ποιότητα. Επίσης, γιατί το άρωμα (αλλά και η γεύση για τους πιο έμπειρους) είναι βασικό χαρακτηριστικό αναγνώρισης κάποιων ειδών, (για την μυρωδιά βλ. εικ. 3 Νευρίτης, Infundibulicybe geotropa, εικ. 4 Δαφνίτης, Lepista nuda, εικ. 5 Σουμανίτης, Tricholoma caligatum κ.α.), άσε που θα γίνουμε και μούσκεμα.

Το βασικότερο λοιπόν εργαλείο είναι το μαχαίρι, ή σουγιάς και αυτό όχι επειδή το μανιτάρι πρέπει να κόβεται και όχι να ξεριζώνεται που όπως είπαμε παραπάνω αυτό δεν είναι απαραίτητο, αλλά απλά για να καθαρίζουμε το μανιτάρι στο δάσος και να το πηγαίνουμε στο σπίτι έτοιμο για μαγείρεμα. Ξέρω ότι κάποιοι θα δυσανασχετήσουν εδώ, αλλά το μανιτάρι δεν θέλει ούτε πλύσιμο αλλά ούτε απόβρασμα.

Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις, κάποια είδη χρειάζονται πλύσιμο γιατί η μορφή τους και ο τρόπος ανάπτυξή τους φέρει μαζί χώμα και άλλα μέρη του δάσους (βλ. εικ. 6 Περδικοκλωνάρες Sparasis crispa & Ramaria sp., ή Κανθαρίσκος Cantharellus sp., κ.α.), ή κάποια άλλα είδη χρειάζονται απαραίτητα απόβρασμα για την απομάκρυνση κάποιων τοξινών (βλ. εικ. 7 Amanita rubescens, εικ. 8 Amanita vaginata, εικ. 9 Ακισαρίτης Lactarius tesquorum, Armillaria sp., κ.α.). Γενικά όμως τα μανιτάρια δεν τα πλένουμε, μπορούμε να τα καθαρίσουμε καλύτερα με ένα πινελάκι ή ένα βρεγμένο πανάκι. Στο να πάνε τα μανιτάρια στο σπίτι στην επιθυμητή κατάσταση βοηθάει το αμέσως επόμενο και άκρως απαραίτητο εργαλείο που είναι το καλάθι.

Στο καλάθι τα μανιτάρια οξυγονώνονται κι έτσι δεν υπάρχει κίνδυνος να δημιουργηθούν θερμοκρασίες που με την σειρά τους θα φέρουν κάποια μούχλα ή και κάποια ανεπιθύμητη μυρωδιά. Υπάρχουν αναφορές δηλητηρίασης από εδώδιμα αλλά κακοσυντηρημένα μανιτάρια.

Επίσης με το περπάτημα φεύγουν από το καλάθι μας τα εκατομμύρια μικροσκοπικά σπόρια (τα οποία δεν φαίνονται με γυμνό μάτι) και σκορπίζονται μέσα στο δάσος. Αυτά με τον πλαστικό κουβά δεν γίνονται. Όσο για πλαστική σακούλα, δεν το συζητάμε, είναι τελείως ακατάλληλη για τους λόγους που προαναφέρθηκαν αλλά και γιατί τα μανιτάρτια μέχρι να φτάσουν στην κουζίνα μας έχουν γίνει “σαλάτα”. Καλό είναι βέβαια να έχουμε και καμιά πλαστική σακούλα μαζί μας για τα σκουπίδια που θα συναντήσουμε, γιατί είναι πολύ πιθανόν να συναντήσουμε σκουπίδια και στα πιο απίθανα μέρη.

Τα σπόρια των μανιταριών όπως είπαμε, είναι μικρά, πολύ μικρά, τόσο μικρά που χρειάζεται μικροσκόπιο για να τα δει κανείς. Για να φύγουν από το καλάθι και με αυτόν τον τρόπο να βοηθήσουμε όσο αυτό είναι δυνατόν στην διαιώνιση των ειδών, πρέπει μέσα στο καλάθι μας, το υμένιο, το κάτω δηλαδή, γόνιμο μέρος του μανιταριού να έχει φορά προς τα κάτω. Με αυτόν τον τρόπο, εκτός ότι το μανιτάρι “σπορίζει”, διατηρείται και πιο καθαρό. Αν τα μανιτάρια τοποθετηθούν στο καλάθι μας με το καπέλο προς τα κάτω ή όπως να ναι, τα τυχόν σκουπιδάκια που θα υπάρχουν στο επάνω μέρος του καπέλου άλλου μανιταριού που δεν απομακρύνθηκαν με το σκουπάκι μας, ή αυτά που μπαίνουν στο καλάθι από τους θάμνους που συναντάμε στο δάσος, θα πάνε στο κάτω μέρος το οποίο δεν καθαρίζεται εύκολα. Οπότε θα αναγκαστούμε να τα πλύνουμε, κάτι που όπως είπαμε δεν το θέλουμε, ειδικά κάποια είδη γίνονται πολύ χάλια (βλ. εικ. 10 Καλαμάρες Macrolepiota procera, Macrolepiota sp., Κοπρίτες Agaricus sp., Πευκίτες Suillis sp., Γριλήτες, Σφουγγαρίτες, Λαρδίτες Leccinellum sp., Boletus sp., κ.α.).

 

Αν κάποιος θέλει να πάρει κάποιο άγνωστο μανιτάρι μαζί του για δείγμα, είτε για να το δείξει κάπου είτε για να το μελετήσει στο σπίτι, καλή είναι μια χάρτινη σακούλα και όχι πάλι πλαστική. Είπαμε ότι η πλαστική σακούλα είναι κατάλληλη μόνο για σκουπίδια.

Αν το μανιτάρι που θέλουμε να πάρουμε μαζί μας, είμαστε σίγουροι ότι δεν είναι θανατηφόρο ή κάποιο επικίνδυνο δηλητηριώδες είδος και απλά δεν τρώγεται, μπορούμε να το βάλουμε στο καλάθι παρέα με τα δικά μας μανιτάρια, δεν υπάρχει περίπτωση αυτά να μαλώσουν, θα τα πάνε μια χαρά.

Εδώ να πούμε ότι τα μανιτάρια, εκτός από την συστηματική κατάταξη σε είδη, γένη, οικογένειες κτλ., “χωρίζονται” σε θανατηφόρα, τοξικά δηλητηριώδη, τοξικά παραισθησιογόνα, τοξικά, εδώδιμα, δηλαδή φαγώσιμα και μη φαγώσιμα.

Αν στο καλάθι μας βρεθούν παρέα εδώδιμα μανιτάρια και κάποιο τοξικό δηλητηριώδες είδος, πετάμε το δηλητηριώδες και μαγειρεύουμε τα υπόλοιπα. Αν βρεθεί όμως κάποιο θανατηφόρο όπως πχ, ο Αμανίτης ο φαλλοειδής (Amanita phalloides βλ. εικ. 11, 12 & 13) τα πετάμε όλα μαζί. Αυτό γίνεται γιατί με ένα μικρό κομμάτι του θανατηφόρου Αμανίτη που θα κολλήσει σε κάποιο εδώδιμο, ή με σπασμένα ελάσματα που επίσης θα κολλήσουν κάπου ή και με τα σπόρια και μόνο μπορεί να έχουμε κάποιο πολύ άσχημο συμβάν. Σημαντικό είναι λοιπόν να ξανατσεκάρουμε τα μανιτάρια που έχουμε στο καλάθι μας όταν πάμε στο σπίτι, ένα ένα, πριν τα μαγειρέψουμε. Έχει συμβεί πολλές φορές και από έμπειρους συλλέκτες, ανάμεσα στα μανιτάρια που έχουμε συλλέξει να έχουμε βάλει κατά λάθος και κάποιο που δεν τρώγεται ή κάποιο άγνωστο. Αυτό μπορεί να γίνει είτε από βιασύνη και μη καλή παρατηρητικότητα είτε από μη καλό φωτισμό, αν είμαστε μέσα σε δάσος και κοντεύει η νύχτα.

Αν κάποιος καταναλώσει θανατηφόρο μανιτάρι (για τις δηλητηριάσεις και τα συμπτώματα από τα μανιτάρια πατήστε εδώ) πρέπει να φύγει με ελικόπτερο όσο το δυνατόν πιο γρήγορα. (Τηλεφωνικό Κέντρο Δηλητηριάσεων 210-7793777) Αν καταναλώσει κάποιο τοξικό δηλητηριώδες είδος θα πρέπει να πάει στο νοσοκομείο της Ικαρίας και να περάσει κάποιες πολύ άσχημες ή επώδυνες ώρες ή και μέρες. Το επικίνδυνα δηλητηριώδες είδος Ομφαλωτός των ελαιώνων (Ompalotus olearius βλ. εικ. 14 & 15), από το οποίο έχουμε σχεδόν κάθε χρόνο κάποιο κρούσμα στην Ελλάδα, μπορεί να σκοτώσει μικρά παιδιά, γέροντες ή και ανθρώπους με προβλήματα υγείας. Είναι το μανιτάρι που καρποφορεί στις Ελιές ή και σε άλλα πλατύφυλλα δέντρα, πάντα σε επαφή με το μέρος του δέντρου και της ρίζας.

Τα μανιτάρια που αναφέρονται ως μη εδώδιμα, απλά δεν τρώγονται, ή λόγο της σύστασή τους ή λόγο της γεύσης τους, (γεύση μούχλας, χώματος κτλ).

Υπάρχουν και είδη τα οποία έχουν τοξίνες που με το απόβρασμα δεν φεύγουν αλλά δεν προκαλούν πάντα δηλητηριάσεις ή μικροδηλητηριάσεις, ενδέχεται όμως να συσσωρεύονται στον οργανισμό (βλ. εικ. 16 Γαλατσίτης, Lactarius chryssorheus)

.

Άλλα χρήσιμα εργαλεία είναι ένα μικρό σκουπάκι, για τον καλύτερο καθαρισμό των μανιταριών στο δάσος και μια φωτογραφική μηχανή. Τις περισσότερες φορές οι καλές φωτογραφίες μπορούν να αντικαταστήσουν κάποιο δείγμα, οπότε αποφεύγουμε να παίρνουμε μαζί μας άγνωστα, σπάνια ή και πιθανόν επικίνδυνα είδη. Οι φωτογραφίες πρέπει να είναι κοντινές, καθαρές και να διακρίνονται τα εξής σημεία: το καπέλο, η περίμετρος του καπέλου, το πόδι ολόκληρο μαζί με την βάση, το κάτω μέρος (υμένιο, είναι το γόνιμο μέρος που αναπαράγονται τα σπόρια και ποικίλει, μπορεί να έχει ελάσματα, ψευδοελάσματα, πόρους, αγκαθάκια κτλ.), όπως και το σημείο που ενώνεται το καπέλο με το πόδι. Πρέπει επίσης να καταγράφεται και ο βιότοπος, πχ πλατύφυλλα, κωνοφόρα κτλ.

Για το τέλος άφησα το σημαντικότερο, ας μην καταστρέφουμε τα μανιτάρια ΠΟΥ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΟΥΜΕ, υπάρχουν πολλά είδη φαγώσιμα και νόστιμα και κάποια από αυτά είναι αρκετά σπάνια στο νησί. Μέχρι και ο θανατηφόρος Αμανίτης (Amanita phalloides) υπάρχει εκεί, στην φύση, στο δάσος, για κάποιον λόγο που εμείς είναι αδύνατο να τον κατανοήσουμε. Ας μην κλωτσάμε και γενικά να μην καταστρέφουμε τα είδη που δεν ξέρουμε. Είναι απαραίτητο να συλλέγουμε μόνο τα μανιτάρια που είμαστε σίγουροι ότι τρώγονται και ότι τα ξέρουμε σύμφωνα με τον βιότοπο και τα χαρακτηριστικά τους. Ποτέ δεν βασιζόμαστε σε ένα χαρακτηριστικό και ποτέ δεν δίνουμε σημασία αν το μανιτάρι είναι φαγωμένο, τσιμπημένο από πουλάκι ή από κάποιο άλλο ζώο, ή αν βρίσκεται στο διαιτολόγιο αυτής της περιβόητης κατσίκας.

• Να ΜΗΝ αφήνουμε σκουπίδια στο δάσος.
• Να ΜΗΝ παίρνουμε μαζί εργαλεία όπως χτενάκια των Ελιών, τσουγκράνες ή άλλα παρόμοια.

Υπάρχουν κάποιοι που σκάβουν στην κυριολεξία τα δάση καταστρέφοντας έτσι την μυκοχλωρίδα έχοντας γενικά αρνητική επίδραση σε όλο το οικοσύστημα. Θα έπρεπε το δασαρχείο να επεμβαίνει τιμωρώντας τους παραβάτες με τα καθορισμένα πρόστιμα, αλλά αυτό ας μην το συζητήσουμε τώρα γιατί θα φτάσουμε στην υπερβόσκηση, χρόνια και σοβαρή ασθένεια των βουνών μας και άκρη δεν θα βγάλουμε.

Είναι και θέμα ομορφιάς κι αισθητικής να πηγαίνει κανείς στο δάσος και να ΜΗΝ βλέπει όλο αυτό το αίσχος που γίνεται, ή να φεύγει από αυτό αφήνοντας του πίσω το δάσος όπως το βρήκε.

Ας δείξουμε σεβασμό στην φύση αλλά και στους υπόλοιπους μανιταράδες που όταν θα περάσουν από το δάσος, από τα μέρη που κι εμείς περάσαμε προηγουμένως να μην καταλάβουν ότι κάποιος άλλος έχει περάσει, αλλά και αν το καταλάβουν να μην απογοητευτούν.

Καλές γιορτές και χρόνια πολλά σε όλους. Εύχομαι το 2023 να φέρει ειρήνη και υγεία σε ολόκληρο τον πλανήτη. Ψυχική και σωματική.

Εικ. 17 Amanita pantherina, Αμανίτης ο πάνθηρας. Τοξικό, επικίνδυνα δηλητηριώδες είδος.

Εικ. 18 Lactarius deliciosus, Γαλακτίτης ο νόστιμος. Περιζήτητο, φαγώσιμο και νόστιμο είδος. Ο γνωστός Κουμαρίτης. Κατά την συλλογή να προστατεύονται τα μυκήλια.

 

“Με σεβασμό και απεριόριστη αγάπη για την γενέτειρα των πάντων, την ζωοδότρα, την πανδαμάστρια κι αδάμαστη μητέρα φύση”.

Γενούζος Σ. Γιάννης

Ικαρία Δεκέμβριος 2022