Η αύξηση της ανισότητας ξεπερνά τα όρια

Ο Γάλλος οικονομολόγος Τομάς Πικετί έγραψε ένα εξαιρετικά σημαντικό βιβλίο. Οι ανοιχτόμυαλοι αναγνώστες σίγουρα δεν θα μπορέσουν να αγνοήσουν τα αποδεικτικά στοιχεία και τα επιχειρήματα που παρουσιάζει. Το «Capital in the Twenty-First Century» περιλαμβάνει τέσσερα αξιοσημείωτα επιτεύγματα:

Πρώτον, μας πηγαίνει πίσω στους ιδρυτές της πολιτικής οικονομίας. Ο ίδιος ο Πικετί βλέπει τα οικονομία «ως κλάδο των κοινωνικών επιστημών, μαζί με την ιστορία, την κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία και τις πολιτικές επιστήμες». Το αποτέλεσμα είναι μία δουλειά ευρύτατου ιστορικού φάσματος, που βασίζεται σε πλήρη και εμπεριστατωμένη έρευνα και διαποτίζεται από ιστορικές αναφορές. Επιμένει επίσης ότι οι κοινωνικοί επιστήμονες «πρέπει να κάνουν επιλογές και να πάρουν θέση αναφορικά με συγκεκριμένους θεσμούς και πολιτικές, είτε πρόκειται για το κοινωνικό κράτος, το φορολογικό σύστημα ή το δημόσιο χρέος».

Δεύτερον, το βιβλίο βασίστηκε σε ένα 15ετές πρόγραμμα εμπειρικής έρευνας που έγινε σε συνεργασία και με άλλους ακαδημαϊκούς. Το αποτέλεσμα είναι ότι αλλάζουν όσα γνωρίζουμε για την ανάπτυξη του εισοδήματος και του πλούτου (που εκείνος αποκαλεί κεφάλαιο) για τους τρεις τελευταίους αιώνες στις χώρες υψηλού εισοδήματος. Αυτό καθιστά το συγκεκριμένο βιβλίο μία συναρπαστική οικονομική, κοινωνική και πολιτική ιστορία. 

Από τα συμπεράσματα που εξάγονται είναι πως δεν υπάρχει γενική τάση προς την ευρύτερη οικονομική ισότητα. Ακόμη πως ο συγκριτικά μεγαλύτερος βαθμός ισότητας που παρατηρήθηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν αποτέλεσμα σκόπιμης πολιτικής, ιδίως της προοδευτικής φορολογίας, αλλά ακόμη περισσότερο αποτέλεσμα της καταστροφής του κληροδοτημένου πλούτου στην Ευρώπη κατά την περίοδο 1914 – 1945. Ένα ακόμη συμπέρασμα, είναι πως αναδημιουργείται με αργό ρυθμό ο «κληρονομικός καπιταλισμός». Πρόκειται για το μοντέλο του 19ου αιώνα, κατά το οποίο ο κόσμος κυριαρχείται από τον κληροδοτημένο πλούτο.

Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η άνοδος του ανθρώπινου κεφαλαίου θα μειώσει την οικονομική σημασία άλλων μορφών πλούτου. Ο Πικετί όμως, σημειώνει ότι «το μη ανθρώπινο κεφάλαιο» φαίνεται πως στον 21ο αιώνα είναι εξίσου σημαντικό όσο ήταν κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο «o πόλεμος των τάξεων» θα αντικατασταθεί από τον «πόλεμο των γενεών».

Η ανισότητα  εντός μίας γενιάς όμως, παραμένει πολύ μεγαλύτερη από την ανισότητα που καταγράφεται μεταξύ διαφορετικών γενεών. Άλλοι πάλι επισημαίνουν ότι ειδικότερα στις ΗΠΑ, η κινητικότητα που καταγράφεται στο πλαίσιο μίας γενιάς επιδεινώνει την ανισότητα εισοδημάτων. Και αυτό είναι λάθος. Η άνοδος της ανισότητας των εισοδημάτων στις ΗΠΑ κατά τις τελευταίες δεκαετίες παραμένει η ίδια. Είναι εξαιρετικά σπάνιο για κάποιον που δεν τελείωσε το λύκειο να γίνει πρόεδρος της General Electric.

Ένα ακόμη σημαντικό εύρημα είναι όπως ο λόγος πλούτου – εισοδήματος στην Ευρώπη, ειδικότερα στη Γαλλία και την Βρετανία, έχει ενισχυθεί σημαντικά ξεπερνώντας ακόμη και τα αμερικανικά επίπεδα. Εξίσου σημαντική είναι η πρόσφατη αύξηση που καταγράφεται στο μερίδιο του εισοδήματος που αντιστοιχεί στο ανώτατο 1% των αγγλόφωνων χωρών (και κυρίως στις ΗΠΑ) από το 1980.

Ίσως το πιο εκπληκτικό στοιχείο είναι πως «το πλουσιότερο 1% του πληθυσμού αντιστοιχεί στο 60% της αύξησης του εθνικού εισοδήματος στις ΗΠΑ για την περίοδο 1977-2007». Αυτό δεν εξηγείται μόνο από την τεχνολογία και την παγκοσμιοποίηση, δεδομένου ότι οι συγκεκριμένοι παράγοντες ισχύουν για όλες τις χώρες υψηλού εισοδήματος.

Με λίγα λόγια, τα δύο πιο εντυπωσιακά συμπεράσματα είναι η άνοδος του «supermanager» στις ΗΠΑ και η επιστροφή της Ευρώπης στον «κληρονομικό καπιταλισμό».

Τρίτον, ο Πικετί χρησιμοποιεί απλά οικονομικά μοντέλα για να εξηγήσει τι συμβαίνει. Σημειώνει για παράδειγμα, ότι η τεράστια άνοδος στα κέρδη από εργασία στην ανώτερη εισοδηματική τάξη των ΗΠΑ δεν εξηγείται από τους σταρ του πενταγράμμου και των γηπέδων, αλλά από την αύξηση στις αποδοχές των manager.

Υποστηρίζει ότι αυτό είναι αποτέλεσμα της υποχώρησης στην οριακή φορολογία (ανά προστιθέμενη μονάδα εισοδήματος), η οποία έχει αυξήσει το κίνητρο διαπραγμάτευσης για αύξηση των μισθών, σε συνδυασμό με τις αλλαγές στους κοινωνικούς κανόνες. Η άλλη άποψη – ότι η οριακή παραγωγικότητα των ανώτατων διευθυντικών στελεχών έχει εκτιναχθεί– κατά την άποψή του Πικετί δεν είναι πειστική, εν μέρει επειδή η οριακή παραγωγικότητα ενός manager δεν μπορεί να μετρηθεί και εν μέρει επειδή η συνολική οικονομική απόδοση δεν έχει βελτιωθεί από τη δεκαετία του 1960.

Πιο ενδιαφέρουσα ακόμη είναι η θεωρεία του Πικετί για τη συσσώρευση κεφαλαίου. Υποστηρίζει ότι ο λόγος κεφαλαίου προς εισόδημα  θα αυξηθεί χωρίς όριο ενόσω ο λόγος απόδοσης είναι σημαντικά υψηλότερος από το ρυθμό ανάπτυξης της οικονομίας. Συνήθως έτσι γίνεται, υποστηρίζει ο Πικετί. Μοναδικές εξαιρέσεις κατά τους τελευταίους αιώνες είναι εκείνες κατά τις οποίες ένα σημαντικό μέρος της απόδοσης του πλούτου καταστράφηκε ή απαλλοτριώθηκε ή όταν η οικονομία έχει ευκαιρία για εξαιρετικά ταχεία ανάπτυξη, όπως συνέβη στη μεταπολεμική Ευρώπη ή στις αναδυόμενες οικονομίες σήμερα.

Αυτή η θεωρία στηρίζεται σε δύο αποδεικτικά στοιχεία. Το πρώτο είναι πως ο λόγος τη απόδοσης επηρεάζεται μόνο ελαφρώς από το λόγο κεφαλαίου / εισοδήματος. Στην γλώσσα των οικονομολόγων η «ελαστικότητα της υποκατάστασης» μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας είναι μεγαλύτερη του ενός. Μακροπρόθεσμα, αυτό φαίνεται εφικτό. Πράγματι στην εποχή της ρομποτικής, η ελαστικότητα μπορεί να ενισχυθεί περαιτέρω.

Το άλλο αποδεικτικό στοιχείο είναι πως οι καπιταλιστές συνήθως αποταμιεύουν ένα αρκετά μεγάλο μέρος των αποδόσεών τους, ώστε να εξασφαλίσουν ότι τα κεφάλαιά τους θα συνεχίσουν να αυξάνονται τουλάχιστον εξίσου γρήγορα με την οικονομία. Αυτό ενδεχομένως να ισχύει για τους πολύ πλούσιους, οι οποίοι πιθανότατα καταγράφουν και τις υψηλότερες αποδόσεις.  

Οι μικρές περιουσίες μπορούν να φαγωθούν, όχι όμως, οι μεγάλες. Η τάση για αύξηση των κεφαλαίων με ρυθμό μεγαλύτερο της οικονομικής ανάπτυξης, είναι ακόμη πιο έντονη όταν ο ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας είναι χαμηλός, είτε λόγω δημογραφικών παραγόντων είτε επειδή η τεχνολογική πρόοδος είναι αδύναμη. Επίσης, οι κοινωνίες όπου κυριαρχεί το κεφάλαιο είναι οικονομίες χαμηλής ανάπτυξης.

Τέταρτον, ο Πικετί διατυπώνει τολμηρές και προφανώς μη ρεαλιστικές συστάσεις πολιτικής. Συγκεκριμένα, ζητά την επιστροφή σε υψηλότερους οριακούς φορολογικούς συντελεστές για τα ανώτατα εισοδήματα και προοδευτικό παγκόσμιο φόρο πλούτου. Ειδικά για την τελευταία πρόταση, το επιχείρημα είναι πως τα δηλωθέντα εισοδήματα των πιο πλούσιων είναι πολύ μικρότερα από τα αληθινά οικονομικά τους έσοδα (δηλαδή το πόσο μπορούν να καταναλώσουν χωρίς να μειωθεί ο πλούτος τους).

Οι πλούσιοι μπορούν ακόμη και να βγουν εκτός κάθε φορολογικής δικαιοδοσίας, απολαμβάνοντας τη δημοσιονομική θέση που είχαν οι αριστοκράτες στη Γαλλία προ της επαναστάσεως. Αυτό το γεγονός αμβλύνει μία από τις επικρίσεις που ασκεί το βιβλίο για την εξάρτηση από τα προ φόρων στοιχεία: Με την πάροδο του χρόνου, η ικανότητα των χωρών για αναδιανομή πόρων προς τα μεσαία και κατώτερα εισοδήματα μπορεί να εκμηδενιστεί.

Το βιβλίο όμως, έχει και σαφείς αδυναμίες. Η πιο σημαντική είναι πως δεν εξηγεί γιατί η εκτίναξη της ανισότητας – την οποία αποδεικνύει επαρκέστατα – έχει σημασία. Ο Πικετί προϋποθέτει ότι είναι κάτι σημαντικό, χωρίς να το αποδεικνύει.

Ένα επιχείρημα είναι πως η ανισότητα αποτελεί κίνητρο (ή προϊόν) καινοτομίας. Η σύγχρονη ανισότητα και, πρωτίστως, ο κληροδοτημένος πλούτος, δεν είναι απαραίτητα για αυτό τον σκοπό. Ένα ακόμη επιχείρημα είναι πως το προϊόν δίκαιων διαδικασιών πρέπει να είναι δίκαιο. Ακόμη κι αν, οι διαδικασίες που καθοδηγούν την ανισότητα ήταν οι ίδιες άδικες (που αμφισβητείται) δεν είναι αυτή η μόνη πηγή διανεμητικής δικαιοσύνης.

Ένα ακόμη επιχείρημα ενάντια στον Πικετί – κατά την γνώμη μου πιο πιθανό – είναι πως η ανισότητα είναι λιγότερη σημαντική σε μία οικονομία που τώρα είναι 20 φορές πιο παραγωγική από ότι ίσχυε πριν δύο αιώνες. Ακόμη και οι φτωχοί απολαμβάνουν αγαθά και υπηρεσίες που πριν μερικές δεκαετίες δεν μπορούσαν να έχουν ούτε οι πλούσιοι.

Κατά την άποψή μου, το πιο πειστικό επιχείρημα ενάντια στη συνεχιζόμενη άνοδο της οικονομικής ανισότητας είναι πως είναι ασύμβατη με την πραγματική ισότητα των πολιτών. Εάν, όπως πίστευαν και οι Αρχαίοι Αθηναίοι, η συμμετοχή στη δημόσια ζωή είναι θεμελιώδης πτυχή της ανθρώπινης αυτοπραγμάτωσης, τότε οι τεράστιες ανισότητες θα την καταστρέψουν.

Σε μία κοινωνία που κυριαρχείται από τον πλούτο, το χρήμα μπορεί να αγοράσει εξουσία. Η ανισότητα δεν μπορεί να εξαλειφθεί. Σε κάποιο βαθμό είναι αναπόφευκτη, ίσως ακόμη και επιθυμητή. Όπως όμως, υποστήριζαν και οι Έλληνες, παν μέτρον άριστον. Η αύξηση της ανισότητας έχει ξεπεράσει το μέτρο. Και αυτό πρέπει να το λάβουμε υπόψη.