Πράσινη μετάβαση και περιφράξεις των κοινών
Η «πράσινη μετάβαση», για την οποία ακούμε όλο και πιο συχνά τελευταία, προκειμένου να γίνει με τρόπο που διαιωνίζει εταιρικά κέρδη, δηλαδή ιδιωτικά οφέλη, προαπαιτεί τον εξοβελισμό των μικρο-ιδιοκτητών και την αναδιανομή των δικαιωμάτων χρήσης των κοινοτικών/ιδιόκτητων γαιών ανάμεσα στους διεθνείς παίκτες της πράσινης ανάπτυξης. Δηλαδή, ανάμεσα σε εταιρείες που εξ ορισμού δρουν με κριτήρια κερδοφορίας και με κανέναν τρόπο δεν είναι υπόλογες στην τοπική κοινωνία.
Νομοτελειακά, τα κριτήρια της κερδοφορίας λειτουργούν σε βάρος της κοινής ωφέλειας για την οποία προορίζονται τα περιβαλλοντικά κοινόχρηστα αγαθά. Όχι εξαιτίας κάποιας ιδεοληψίας αριστερού προσανατολισμού, αλλά απλούστατα γιατί στην ελεύθερη οικονομία της αγοράς οποιαδήποτε ενέργεια αποσκοπεί στη διατήρηση ή αποκατάσταση της κοινής ωφέλειας, κατά κανόνα, αυξάνει το κόστος της επένδυσης. Για τον λόγο αυτόν, η καταστροφή είναι συνήθως η πιο οικονομική λύση. Για τον ίδιο λόγο -για να αναφέρω ένα παράδειγμα από την τοπική μας εμπειρία- κατά την κατασκευή του υδροηλεκτρικού της Προεσπέρας, του λεγόμενου «Υβριδικού Ενεργειακού Έργου Ικαρίας», εκατοντάδες τόνοι μπάζων από τα εργοτάξια κατέληξαν σε κρημνώδεις περιοχές [-άραγε, πώς να ξεχάσει κανείς εκείνο του ρουμανάκι που θάφτηκε ζωντανό;], και από ‘κει στη θάλασσα, επιταχύνοντας έτσι το φαινόμενο της ερημοποίησης και θέτοντας σε κίνδυνο τα γύρω χωριά.[i]
Χαρακτηριστική εικόνα των Τσακάδων (Κάτω Προεσπέρας) έπειτα από μικρή βροχόπτωση. Φωτογραφία: Θ. Τσιμπίδης, 2011. Αναδημοσίευση από το ikariamag.gr.
Στον βωμό του ενεργειακού μετασχηματισμού της χώρας, τα τοπία πρόκειται να αλλοιωθούν βίαια, επιταχύνοντας το φαινόμενο της ερημοποίησης. Απλώς γιατί έτσι είναι περισσότερο συμφέρον οικονομικά! Μαζί με τα τοπία, όπως μας προειδοποιούν περιβαλλοντολόγοι και γεωλόγοι, πρόκειται να διαταραχθεί ανεπανόρθωτα η βιοποικιλότητα και το υπόγειο υδρογεωλογικό φυσικό δίκτυο, επηρεάζοντας -επίσης ανεπανόρθωτα- τις πηγές και τις ρεματιές, που ήδη στερεύουν λόγω της παρατεταμένης ξηρασίας των τελευταίων ετών.
Μαζί με το οικοσύστημα θα αλλοιωθούν και τα παραγωγικά τοπία του νησιού. Μέρη όπου έως τώρα ασκούνταν οι κύριες παραγωγικές απασχολήσεις των κατοίκων της Ικαρίας, θα χρειαστεί να σαρωθούν από μπουλντόζες και εκσκαφείς, για να ανοιχτούν μεγάλοι δρόμοι από όπου θα περάσουν τα φορτηγά που μεταφέρουν τις μηχανές της πράσινης ανάπτυξης. Κορυφές του Αθέρα θα χρειαστεί να ισοπεδωθούν, για να πέσουν τόνοι τσιμέντου για τις βάσεις των μηχανημάτων τους. Η αλλοίωση των τοπιών της Ικαρίας θα επηρεάσει αρνητικά την κτηνοτροφία -που ήδη ταλανίζεται από τις επιπτώσεις των αλλεπάλληλων ιστορικών κυμάτων περιφράξεων των κοινών και τις ολοένα εντεινόμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Μαζί, θα επηρεαστεί η μελισσοκομία και ο περιπατητικός και ορειβατικός τουρισμός, που εμφανίζουν δυναμική πορεία τα τελευταία χρόνια και υπόσχονται πολλά σε νέους που επιλέγουν να ζήσουν στην Ικαρία. Η υφαρπαγή της γης από το ελληνικό Δημόσιο αναπόφευκτα θα περιορίσει τη δυνατότητά μας για αγροτική καλλιέργεια, καθώς δεν θα έχουμε πλέον τη γη των προγόνων μας για να μπορούμε, έστω δυνητικά, να την «αναστήσουμε». Με τον τρόπο αυτό, όμως, απειλείται η διατροφική ασφάλεια της τοπικής κοινωνίας, που βασίζεται διαχρονικά στην αγροτο-κτηνοτροφική παραγωγή.
Στο νέο βιομηχανικό τοπίο, που θα διαμορφώσει η «από τα πάνω» ελεγχόμενη πράσινη μετάβαση, τα χωριά της Ικαρίας θα έχουν περιορισμένα όρια, ασφυκτικά σε σχέση με τις μεγάλες εκτάσεις που καταλαμβάνουν στην πραγματικότητα (αυτό, άλλωστε, μάς έχει ήδη γνωστοποιηθεί από τον ΣΧΟΟΑΠ Ικαρίας)!
Όμως, η σαρωτική αλλοίωση των τοπίων και η αποκοπή των κατοίκων των χωριών από χώρους που είναι ζωτικοί για αυτούς, δεν μπορεί παρά να οδηγήσουν σε έναν βίαιο μετασχηματισμό του ντόπιου πολιτισμού. Το πολύ μέσα σε δυο με τρεις γενιές, γνώσεις που αφορούν τρόπους ζωής και πολιτισμικές πρακτικές, όπως πρακτικές κοινοτικής αυτοδιοίκησης και αυτοδιαχείρισης, θα έχουν θαφτεί κάτω από τη λήθη. Μαζί, θα σβήσουν σταδιακά μνήμες που μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά, ιστορίες προγόνων και ιστορίες της προφορικής παράδοσης, γνώση που αφορά τις συγγένειες ανάμεσα στα σόγια της Ικαρίας… Εν ολίγοις, όλα όσα προσδιορίζονται ως «πολιτισμικά κοινά», «άυλη πολιτιστική κληρονομιά» ή, έστω, «πολιτισμικό κεφάλαιο» της τοπικής κοινωνίας. Αλλά, η αλλοίωση των τοπίων επηρεάζει αρνητικά και την αρχαιολογική έρευνα: η διάνοιξη δρόμων και η εκσκαφή βουνών αναπόφευκτα πέφτει πάνω σε αρχαιολογικούς θησαυρούς, που θα μπορούσαν να τροφοδοτήσουν την αρχαιολογική έρευνα για πολλά χρόνια και -κατά κοινή ομολογία μεταξύ αρχαιολόγων – θα μπορούσαν ακόμη και να αλλάξουν τον αρχαιολογικό χάρτη ολόκληρου του Αιγαίου! Ωστόσο, είναι περισσότερο οικονομικό να καταστραφούν…
Περιοχή ανατολικά του εργοταξίου του Υβριδικού στην Προεσπέρα τον Μάιο και τον Νοέμβρη του 2011. Στην κάτω εικόνα διακρίνεται ένα φορτηγό την ώρα που αποθέτει μπάζα σε δασική έκταση, Φωτογραφίες Θ. Τσιμπίδης, 2011. Αναδημοσίευση από το ikariamag.gr.
Όπως έχει δείξει η εμπειρία χωρών της Λατινικής Αμερικής, αλλά και όπως ήδη μαρτυρούν τοπία των νησιών που προπορεύονται στον στίβο της ενεργειακής μετάβασης, η παραγωγή «καθαρής» ή «πράσινης» ενέργειας, που προϋποθέτει την περίφραξη των κοινών, αναπόφευκτα οδηγεί στην αποσάθρωση τοπικών οικοσυστημάτων και στην υποβάθμιση των όρων ζωής των κοινοτήτων και των ομάδων. Και αυτό διότι τρόποι ζωής, παραγωγικές πρακτικές και πολιτισμικά συστήματα είναι πολλαπλά και αξεδιάλεχτα πλεγμένα με τα τοπία που πρόκειται να μετασχηματιστούν τόσο βίαια. Και όσο υποβαθμίζονται οι όροι της ζωής των κοινοτήτων και ομάδων, τόσο απειλείται η ίδια τους η πολιτισμική ύπαρξη.[ii]
Το αντίθετο της πράσινης μετάβασης που κινητοποιείται «από τα πάνω», είναι η πράσινη μετάβαση που οργανώνεται «από τα κάτω», αποκλειστικά και μόνο με κριτήριο την κοινή ωφέλεια των κατοίκων και των κοινοτήτων. Αυτού του είδους η πράσινη μετάβαση δεν μπορεί παρά να στοχεύει στην ενεργειακή αυτάρκεια των τοπικών κοινωνιών και να βασίζεται στη διατήρηση των μικρο-ιδιοκτητών, στον σεβασμό των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων των κατοίκων και των κοινοτήτων του νησιού, στον σεβασμό του ντόπιου πολιτισμού και στη διαφύλαξη του ευαίσθητου τοπικού οικοσυστήματος, που ήδη απειλείται με ερημοποίηση. Η από τα κάτω οργανωμένη ενεργειακή μετάβαση, δεν μπορεί παρά να έχει στο επίκεντρό της την κοινωνική δικαιοσύνη και να οδηγεί στην ανανέωση και -όπου χρειάζεται- στην αναγέννηση των κοινόχρηστων περιβαλλοντικών αγαθών της Ικαρίας. Μαζί με αυτά, αναπόφευκτα, πρόκειται να ανανεωθεί η μακραίωνη παράδοση κοινοτισμού, που ήδη έχουν διακρίνει ερευνητές της τοπικής ιστορίας, του πολιτισμού και της μακροζωίας του νησιού. Μια παράδοση που εξακολουθεί να αποτελεί συστατικό στοιχείο του πολιτισμικού σύμπαντος της Ικαρίας και σημαντική κληρονομιά με πανανθρώπινη σημασία.
Σημειώσεις
[i] Σχετικά βλ. «Αρχιπέλαγος. Όργιο παραβάσεων κατά την κατασκευή του Υβριδικού στην Ικαρία» (21/11/2011), «Δήμος Ικαρίας: Πρόσκληση στην Ειδική Υπηρεσία Επιθεωρητών Περιβάλλοντος για το Υδροηλεκτρικό» (28/11/2011), «Ο Δήμαρχος Ικαρίας στέλνει (ξανά) την υπόθεση με το Υδροηλεκτρικό στον Επιθεωρητή Περιβάλλοντος» ((7/12/2011), που δημοσιεύτηκαν στο ikariamag.gr. Επίσης, βλ. «Τα μπάζα “έφαγαν” το δάσος» της Α. Σιμιτσιάδη στο real.gr (αναδημοσίευση στο ikariamag.gr, 6/12/2011).
[ii] Ενδιαφέρον παρουσιάζει η τηλεοπτική τοποθέτηση-παρέμβαση που έκανε ο Γιώργος Κοντογιώργης (Ομότιμος Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και πρώην Πρύτανης στο Πάντειο Παν/μιο) -ο οποίος έχει ασχοληθεί διεξοδικά με το φαινόμενο του κοινοτισμού κατά την οθωμανική περίοδο- σε επετειακή εκπομπή του Κρήτη TV για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης, Όπως διαπιστώνει ο Γ. Κοντογιώργης, «με το πρόσχημα των δασικών χαρτών, όπως και τα άλλα προσχήματα, τα οποία τα εξωραΐζουν για να τα μεταβάλουν και σε ιδεολογικά προκείμενα» καταλήγουν «ελληνικά νησιά, με στρατηγική σημασία, (…) να έχουν δασική κάλυψη πάνω από το 80 τοις εκατό». Όμως, έτσι -όπως επισημαίνει ο ίδιος- γίνεται απαγορευτικό για τα νησιά να αναπτυχθούν και για την ελληνική οικονομία να αναπτυχθεί στην ελληνική ύπαιθρο. Και καταλήγει να αναρωτιέται ποιος τελικά διαμορφώνει αυτές τις πολιτικές που μεταβάλουν τα ελληνικά νησιά «σε αποικίες του κράτους των Αθηνών με όρους σεληνιακού τοπίου» και καταδικάζουν ολόκληρους νησιωτικούς πληθυσμούς σε εξαφάνιση. Το σχετικό απόσπασμα παρουσιάστηκε και στην εκπομπή «Ώρα Αιχμής» του ίδιου καναλιού (Κρήτη TV, 29/3/2021, από το 28ο έως το 30ο λεπτό).
Της Μαρία Μπαρέλη-Γαγλία, Διδάκτωρ του τμήματος Κοινωνιολογίας του Παν/μίου Κρήτης.
Προδημοσίευση από την εφημερίδα Πυξίδα (τ.12, Καλοκαίρι 2021).
Διαβάστε το πρώτο μέρος εδώ –>
Δασικοί Χάρτες και «πράσινη μετάβαση»: λίγη τροφή για σκέψη – Μέρος Α΄
