Του Θ. Κατσαρoύ
Εισαγωγή
Η Ικαρία βρίσκεται στο Κεντρικό – Ανατολικό Αιγαίο πέλαγος και ανήκει μαζί με τις νησίδες Φούρνους στο Νομό Σάμου. Έχει έκταση 255 χλμ και επίμηκες σχήμα με διεύθυνση Α.ΒΑ.-Δ.ΝΔ. Ο Άγιος Κήρυκος είναι η πρωτεύουσα του νησιού και ένα από τα δύο κύρια λιμάνια του. Η θέση του μεταλλείου του Αγίου Κηρύκου είναι άμεσα συνυφασμένη με την ανάπτυξη του οικισμού, αφού η απόστασή του από τη θάλασσα δεν υπερβαίνει τα 500 μέτρα.
Γεωτεκτονικά η Ικαρία ανήκει τόσο στην Αττικοκυκλαδική μάζα δυτικά όσο και στη μάζα του Μεντερές ανατολικά με συνθετότερες τοπικές ποικίλσεις. Η μεταλλοφορία Fe είναι υδροθερμικής προέλευσης χαμηλών θερμοκρασιών με σύνδρομα ορυκτά χαλαζία, ασβεστίτη και σιδηροπυρίτη. Το μετάλλευμα είναι μαλακό σιδηρομετάλλευμα με μικρή περιεκτικότητα σε μαγγάνιο. Στο πλαίσιο της πτυχιακής μου εργασίας με τον τίτλο: «Εξαγωγική μεταλλουργία σιδήρου κατά την
αρχαιότητα στην Ελλάδα υπό το πρίσμα φυσικοχημικών και ραδιοχημικών τεχνικών ανάλυσης» εξήχθησαν αποτελέσματα ικανά να συσχετίσουν τη συγκεκριμένη μεταλλοφορία με αρχαίες σκωρίες από την Ικαρία από τις θέσεις Δράκανο και Σιδηρόκαψο.
Ιστορικά
Η παλαιότερη γραπτή μαρτυρία που τεκμηριώνει την ύπαρξη του μεταλλείου του
Αγίου Κηρύκου είναι ένα συμβόλαιο επί τουρκοκρατίας του 1907, όπου αναφέρεται η παραχώρηση προς εκμετάλλευση του χώρου στον Σπυρίδωνα Ζερβό, μηχανικό μεταλλείων. Σημαντικό, επίσης, είναι ότι σε έγγραφο του 1984 δεν γίνεται
μνεία του μεταλλείου σε περιγραφή της έκτασης του χώρου, όπου αυτό εκτείνεται, αλλά παρατίθεται το τοπωνύμιο η «Καμάρα του Πατινιώτη».
Η δραστηριότητα του μεταλλείου αναπτύσσεται σε τέσσερις φάσεις:
– από το 1907-1915 με διευθυντή τον Σπυρίδωνα Ζερβό.
– από το 1920-1925.
– από το 1935-1939.
– από το 1953-1957. Μεσογειακός Όμιλος Βιομηχανίας και Εμπορίου.
Το 1907 η εκχώρηση έγινε στην «Εκμεταλλευτική Εταιρία Αγίου Κηρύκου» με
διευθυντή τον Σπυρίδωνα Ζερβό, αντιπρόσωπο της «Μεταλλευτικής Εταιρίας Ζαρίφης και Σία».
Κατά την περίοδο πριν από το Β' Παγκόσμιο πόλεμο η λειτουργία του μεταλλείου ανακόπτεται από κατάρρευση της κυρίως στοάς (εμφάνισης 12) και στη συνέχεια γίνεται προσπάθεια επαναλειτουργίας του με διάνοιξη παράπλευρης στοάς σχήματος Γ, μήκους 98 μ., η οποία όμως και δεν τελεσφόρησε.
Η περίοδος 1953-1957 είναι η πιο πλούσια σε γραπτές μαρτυρίες για το μεταλλείο. Την εκμετάλλευση έχει αναλάβει ο Μεσογειακός Όμιλος Βιομηχανίας και
Εμπορίου, όπου έχει τα κεντρικά του γραφεία στην οδό Πεσμαζόγλου 10 στην Αθήνα, ενώ η μεταφορά του μεταλλεύματος γίνεται στον Κουταλά Σερίφου, όπου βρίσκεται και το Ζυγολόγιο.
Το μεταλλείο του Αγίου Κηρύκου κατά την Επανάσταση του 1912
Τη νύχτα της 16ης προς 17η Ιούλη του 1912, η περιοχή του μεταλλείου γίνεται το πεδίο δράσης της Ικαριακής Επανάστασης. Ο μηχανικός μεταλλείων Σπ. Ζερβός είναι στον επαναστατικό πυρήνα μαζί με τον Σπέη και τον Νικ. Θ. Παύλου, και είναι αυτοί οι οποίοι αγόρασαν από το κατάστημα του Στ. Σίκαλη στον Εύδηλο δυναμίτη. Αυτοί οι δυναμίτες (πέντε μασούρια) εξερράγησαν εκείνο το βράδυ στο μεταλλείο του Αγίου Κηρύκου πάνω από το σπίτι του Θουκυδίδη Δημητριάδη, καϊμακάμη του νησιού. Έντρομος από την έκρηξη ο καϊμακάμης έτρεξε φωνάζοντας «μπιζίμ ογλούν – τεσλίμ ογλανάρ» που σημαίνει: «δικά μου παιδιά παραδοθείτε» προς τους τούρκους στρατιώτες, οι οποίοι και παραδόθηκαν στους επαναστάτες.
Σύμφωνα με μαρτυρία του Ηλ. Φουντούλη, οι επαναστάτες είχαν οχυρωθεί σε τέσσερα σημεία: στον Βούνιο, στη Μεσαχτή, στο δρόμο προς τον Κουντουμά και πάνω από το Δημοτικό Σχολείο, όπου υπήρχε σωρός μεταλλεύματος. Σε όλες αυτές τις περιοχές υπάρχουν και στοές και σωροί μεταλλεύματος και ήταν χώροι οικείοι στους μεταλλωρύχους-επαναστάτες.
Αστραποβρόντι τουφεκιού και δυναμίτη σμάρος εγέμισε τον ουρανό, που δεν τολμά, ο χάρος να πλησιάσει το νησί. Και σαν επήρε φώκο το βαρελάκι ο ταραμάς, Θέλω στ' αυτιά μου στόκο! Θεέ! πώς δεν εβούλιαξε ο κόσμος απ' το βρόντο! Θαρρούσες πως οι κεραυνοί κτυπιούνταν μεσ' το λόγγο.
Θαρρούσες πως ο ουρανός επλάκωσε το βούνιο κι ο βούνιος πως εγύρευε η Γη να μπει σε μπου
Θαρρούσες, πως εγύρευε να σπάσει σαν καρπούζ.
(Λαϊκή ρίμα της Ικαριακής Επανάστασης από το συγγραφέα Χ. Παμφίλη, Ικαριακόν ειδύλλιον του 1912, Μ', Ιστορία της νήσου Ικαρίας, Αθήναι 1980, σ. 227.)
Περιγραφή
Οι εμφανίσεις σιδήρου (Fe) βρίσκονται προς Β., στα όρια του οικισμού του Αγίου
Κηρύκου, στην οδό που πηγαίνει στη Θέρμη. Η εκμετάλλευση έγινε με υπαίθριες
και υπόγειες εργασίες. Συνολικά η έκταση που είναι διεσπαρμένες οι θέσεις εκμετάλλευσης είναι γύρω στα 8 χλμ.(1). Στη θέση Βούνιος υπάρχουν 15 θέσεις με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις εμφανίσεις 6,10,11 και 12 (Ανδρονόπουλος 1965). Απέναντι στη θέση «Μεσαχτή» υπήρχε η σιδηροδρομική γραμμή Decovile, μήκους 400 μ., που οδηγούσε το μετάλλευμα στην παράκτια σκάλα φόρτωσης. Η θέση που άλλοτε βρισκόταν ο σιδηρόδρομος Decovile μέχρι σήμερα έχει το τοπωνύμιο «Γραμμή». Δίπλα από το παλιό Δικαστήριο σώζεται λιθόκτιστος πύργος εναερίου. Εντοπίστηκε η βάση του πυλώνα του εναερίου στη θέση «Βούνιος», όπου υπάρχουν και σωροί τριμμένου μεταλλεύματος. Από την υπόγεια δραστηριότητα μεγαλύτερο
ενδιαφέρον παρουσιάζει η εμφάνιση 12 που βρίσκεται στο επίπεδο του δρόμου
Αγίου Κηρύκου – Θέρμων. Η κυρίως στοά είναι αγνώστου βάθους γιατί έχει μπαζωθεί (Λεφές 1977) υπάρχει όμως παράπλευρα άλλη στοά σχήματος Γ, μήκους 98 μ., η οποία ανοίχθηκε για να συναντήσει την πρώτη που κατέπεσε. Στο εσωτερικό τους διακρίνονται οι δοκοί που συγκρατούσαν τις ράγες για τη βαγονέτα, ενώ
το πάχος της μεταλλοφόρου ζώνης δεν υπερβαίνει τα 2 μ.
Το μεταλλείο σήμερα
Το 1998 στις 17 Ιούλη έγινε έκθεση ορυκτών μεταλλευμάτων, καθώς και προβολές διαφανειών με σκοπό την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των κατοίκων του
Αγίου Κηρύκου για την ιστορία του μεταλλείου. Παράλληλα, κόπηκε αναμνηστικό μετάλλιο με παράσταση εμπνευσμένη από τις μεταλλευτικές «μάρκες» του Λαυρίου. Τέλος, η κίνηση «Πρωτοβουλία για τη Διατήρηση Μνημείων Μεταλλευτικής Δραστηριότητας» προέβη στη σύσταση Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου με το ΦΕΚ 104015-10-98 Τ.Β. και αριθ. Απόφ. 2950126-8-98 με επωνυμία: «Μεταλλευτικό Μουσείο Αγίου Κηρύκου».
Συμπεράσματα
1. Μέσα από την εξονυχιστική έρευνα των πηγών, σε συσχετισμό με προφορικές μαρτυρίες, η δράση της Ικαριακής Επανάστασης επικεντρώνεται στην περιοχή του συγκεκριμένου μεταλλείου το 1912, με πρωτοστατούντα επαναστατικά στελέχη τους μεταλλωρύχου ς και το μηχανικό Σπυρίδωνα Ζερβό.
2. Τεκμηριώθηκε η μεταλλευτική δραστηριότητα στον Άγιο Κήρυκο Ικαρίας και
αποδείχθηκε, με την ανεύρεση σχετικής αλληλογραφίας, η σχέση με τον Κουταλά
της Σερίφου, αναθεωρώντας τη χρονολογία έναρξης του μεταλλείου από το 1910
(Ανδρονόπουλος 1965) στο 1907.
3. Επί τη βάσει της μελέτης από έρευνα πεδίου, αλλά και εργαστηριακές αναλύσεις (Bassiakos – Katsaros 1996) αρθρώνουμε τη λογική υπόθεση ότι το μεταλλείο Αγίου Κηρύκου αποτελούσε χώρο εξορυκτικής δραστηριότητας ήδη από τους ελληνιστικούς χρόνους.
Βιβλιογραφία
Β. Ανδρονόπουλος, Επί των κοιτασμάτων σιδηρομεταλλεύματος Αγίου Κηρύκου Ικαρίας, 1965.
γ. Bassiakos – Κ'Πι. Katsaros, Comparative Studies of lron Archaio-metallurgy from New Sites of Greece, Internαtionαl Symposium of Archαeometry, Illinois, USA, 1996.
Γ. Βορεάδητ, Γεωλογικαί και κοιτασματολογικαί έρευναι εν Ικαρία, ΙΓΕΥ, Έκθ. Αδημοσ. Νο.
332, Αθήνα 1953.
Θ. Κατσαρός, Εξαγωγική μεταλλουργία σιδήρου κατά την αρχαιότητα στην Ελλάδα υπό το πρίσμα φυσικοχημικών και ραδιοχημικών τεχνικών ανάλυσης, Αθήνα 1995.
Θ. Κατσαρός, Δύο αρχαιομεταλλουργικές θέσεις, Καθημερινή, Ένθετο Επτά Ημέρες, Ικαρία, 21- 6-1998.
Θ. Κατσαρός, Σπάνια αποτυπώματα από το παρελθόν, Καθημερινή, Ένθετο Επτά Ημέρες, Ικαρία, 21-6-1998.
Ι Λεφές. Έκθεσις μεταλλευτικών ανιχνεύσεων εν Ικαρία και Φούρνους, ΙΓΜΕ. Αθήνα 1977.
Ι. Μελά. Ιστορία της νήσου lκαρίας, Αθήναι 1958.
Χ. Παμφίλης, Ιστορία της νήσου lκαρίας, Αθήναι 1980.
Η. Φουντούλης, Μια πτυχή της Ικαριακής Επανάστασης του 1912, Ικαριακά. έτος 21, περίοδος Γ' – τεύχος 10, Απρίλιος 1978, σ. 20.
Από το ημερολόγιο του Ιω. Ν. Πουλιανού (Γιατρογιάννη), Ικαριακά, έτος 21, περίοδος Γ' – τεύχος 12, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1973.
Μεταλλευτικό Μουσείο Αγίου Κηρύκου, Αρχαιολογία και τέχνες 69 (Δεκέμβριος 1998),σ.112.
……………………………………….
Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδρίου Ιστορικά Μεταλλεία στο Αιγαίο, 19ος-20ος αιώνας, (Μήλος 3-5.10.2003), Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα 2005, σ. 285-292
