Εικονογράφηση: TITINA XAΛMATZH
Το καραβάκι έφτασε στους Λειψούς ένα πρωί του Αυγούστου. Στάση πρώτη, για όσους ξέρουν τα κατατόπια: ο παραδοσιακός φούρνος του Καΐρη, για καφέ και τυρόπιτα «Λειψωτίνα», όπως τη λένε οι ντόπιοι. Εκεί είδα για πρώτη φορά την Αναστασία Μήλιου· μοιραστήκαμε ένα τραπεζάκι. Το σηματάκι «Αρχιπέλαγος» στην μπλούζα της και τα σημάδια στα χέρια και τα πόδια της (από το «πεδίο», όπως κατάλαβα αργότερα) έδωσαν αφορμή για τις πρώτες ερωτήσεις. Οι απαντήσεις της έφεραν κι άλλες ερωτήσεις, κι έτσι προέκυψε αυτό το… πρόγευμα, με τη διευθύντρια Έρευνας στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος».
Από την αρχή βγήκε και η είδηση: η δημιουργία, στους Λειψούς, ενός μοναδικού στο είδος του, παγκοσμίως, καταφυγίου για τη θαλάσσια ζωή. «Κάθε χρόνο καταγράφονται δεκάδες περιστατικά τραυματισμού διαφόρων θαλάσσιων ειδών –δελφινιών, χελωνών–, αλλά δεν υπάρχουν υποδομές για να τα περιθάλψουμε. Για να είμαστε ακριβείς, υπάρχουν κάποιες πολύ βασικές, αλλά σε τεχνητό περιβάλλον: μια δεξαμενή, δηλαδή, σε μια πόλη», λέει η Αναστασία Μήλιου. «Εμείς ετοιμάζουμε, σε έναν απομονωμένο κόλπο στο βορειοδυτικό τμήμα του νησιού, αυτό το καταφύγιο που θα λειτουργεί και ως νοσοκομείο για τα θαλάσσια είδη και ως πειραματικό πεδίο, στο οποίο θα προσπαθήσουμε να αναδημιουργήσουμε το οικοσύστημα της Μεσογείου – όπως ήταν πριν το υποβαθμίσει ο άνθρωπος. Και, φυσικά, θα αποτελεί παράλληλα ένα διεθνές κέντρο έρευνας και εκπαίδευσης. Ο σχεδιασμός έχει ήδη ολοκληρωθεί, ο σταθμός ήδη λειτουργεί εδώ και τρεις μήνες και τον χειμώνα θα μπούμε στη φάση της υλοποίησης, με πολύ περιορισμένους πόρους. Ούτε ρεύμα ούτε νερό υπάρχουν στην περιοχή. Όλες οι υποδομές θα στηθούν με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Έχουμε γνώση των δυσκολιών που θα αντιμετωπίσουμε, αλλά στην περιρρέουσα ελληνική μιζέρια πρέπει να δημιουργούμε θετικά παραδείγματα…».
Το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος» είναι μη κερδοσκοπική, μη κυβερνητική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1998. Δραστηριοποιείται στην πολυεπίπεδη έρευνα και σε δράσεις προστασίας στην ευρύτερη περιοχή των ελληνικών θαλασσών και της Βορειοανατολικής Μεσογείου. «Στόχος μας εξαρχής ήταν να είμαστε στο μέγιστο αποτελεσματικοί στην άμυνα και προστασία της σπάνιας φύσης των θαλασσών και των νησιών μας από τις συνεχώς αυξανόμενες απειλές. Η μεγαλύτερη “επένδυσή” μας ήταν να αποκτήσουμε την εμπιστοσύνη των τοπικών κοινωνιών, αλλά και να υλοποιούμε έρευνα, σε συνεργασία με κορυφαίους επιστήμονες και πανεπιστήμια από Ευρώπη και Αμερική, ώστε να δημιουργούμε δυνατές και αποτελεσματικές συμμαχίες», διευκρινίζει η Αναστασία Μήλιου.
Εκατοντάδες επιστήμονες
Κάθε χρόνο, εκατοντάδες επιστήμονες και φοιτητές από όλο τον κόσμο –από τον Καναδά μέχρι την Ινδία και τη Νέα Ζηλανδία– έρχονται μέσω του «Αρχιπελάγους» στην Ελλάδα. Φέτος, ξεπέρασαν ήδη τους εξακόσιους. Η δράση του ινστιτούτου είναι διεπιστημονική και προσελκύει πολλές ειδικότητες: από ιχθυολόγους και υδροβιολόγους μέχρι ζωολόγους και ορνιθολόγους. Αλλά έρχονται κι άλλοι: δικηγόροι που θα ασχοληθούν με υποθέσεις περιβάλλοντος, δημοσιογράφοι, ακόμα και γραφίστες ή σχεδιαστές animation.
«Όλο αυτό δεν ήταν αποτέλεσμα δημόσιων σχέσεων· οι δημόσιες σχέσεις είναι άλλωστε κάτι στο οποίο δεν είμαστε καθόλου καλοί», λέει η κ. Μήλιου. «Είναι καρπός της ποιοτικής δουλειάς μας, που ολοκληρώνει την έρευνα μέσα από τη διαχείριση στην πράξη των προβλημάτων του περιβάλλοντος, σε μια περιοχή, όπως το Αιγαίο, που χαρακτηρίζεται από μοναδικής σημασίας φύση. Κι αυτή η προσέγγιση της εκπαίδευσης στην πράξη είναι κάτι που πλέον αποζητούν όλο και πιο πολλά από τα κορυφαία πανεπιστήμια του εξωτερικού».
Πόσο σημαντική είναι η προσέλευση τόσο πολλών ξένων επιστημόνων, όχι μόνο για το «Αρχιπέλαγος» αλλά και για τη χώρα μας, είναι προφανές. «Με αυτόν τον τρόπο υπάρχει κίνηση σε μικρά νησιά, όπως οι Λειψοί, ή μεγαλύτερα, όπως η Σάμος, όλο τον χρόνο. Κάποιοι φοιτούν σε δράσεις εκπαίδευσης λίγων εβδομάδων αλλά υπάρχουν και αρκετοί που επιλέγουν το Αιγαίο για το διδακτορικό τους και μπορεί να μείνουν μαζί μας μέχρι και τέσσερα χρόνια. Και ξέρετε ποιο είναι το πιο συγκινητικό; Ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι έρχονται με μεγάλη γνώση και σεβασμό. Ταξιδεύουν στη χώρα του Αριστοτέλη και του Πυθαγόρα και γνωρίζουν τα πάντα γι’ αυτούς. Σκοπός τους δεν είναι να αποκομίσουν γνώσεις μόνο για το περιβάλλον αλλά και για τον πολιτισμό και την ιστορία μας».
Οι υπεύθυνοι Έλληνες ψαράδες είναι οι σύμμαχοί μας
– Πώς εξασφαλίζει το «Αρχιπέλαγος» την οικονομική του επιβίωση;
– Όταν ξεκινήσαμε, είχαμε δύο επιλογές. Να δεχόμαστε χορηγίες ή να πορευτούμε μόνοι. Προτιμήσαμε το δεύτερο. Γιατί τα προβλήματα του περιβάλλοντος δεν μπορούν να λυθούν ούτε μέσα από κρατικές και ευρωπαϊκές επιχορηγήσεις ούτε μέσα από δωρεές εταιρειών οι οποίες κερδοσκοπούν επιβαρύνοντας το περιβάλλον και θέτοντας σε κίνδυνο τη δημόσια υγεία. Εμείς έπρεπε, λοιπόν, να έχουμε έσοδα που θα διασφαλίζουν την ανεξαρτησία και την αυτονομία μας. Και το καταφέρνουμε μέσα από τις εκπαιδευτικές μας δράσεις.
– Ποιοι είναι οι βασικοί τομείς της δράσης σας;
– Η άμυνα των φυσικών μας πόρων μέσω της αποτροπής καταστροφικών πρακτικών όπως η παράνομη αλιεία, οι εκρήξεις στη θάλασσα, η ρίψη αποβλήτων, η θαλάσσια ρύπανση, η υπερεντατική υπερβόσκηση και η συνεπαγόμενη διάβρωση κ.ά. Κι ακόμα, η υλοποίηση δράσεων περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο μέσω της χρήσης των social media, video, animation και έντυπων μέσων ενημέρωσης.
– Σε κάποιον που θα ρωτούσε, αφελώς, γιατί πρέπει να προστατευθεί το Αιγαίο, τι θα απαντούσατε;
– Γιατί διαθέτει μοναδικό πλούτο που δεν μας ανήκει – είναι μέρος της παγκόσμιας φυσικής κληρονομιάς, αλλά και της κληρονομιάς των παιδιών μας. Είναι η περιοχή με τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα στην Ευρώπη. Εχει τα τελευταία μεγάλα λιβάδια ποσειδωνίας, δηλαδή θαλάσσια δάση, καθώς και μεγάλους και σημαντικούς κοραλλιογενείς υφάλους ροδοφυκών –οι ψαράδες τούς λένε τραγάνες–, οικοσυστήματα εντυπωσιακής ομορφιάς που φτάνουν σε ηλικία τα 7.000-8.000 χρόνια. Ολα αυτά είναι δίπλα μας αλλά ελάχιστοι γνωρίζουν την ύπαρξή τους. Γι’ αυτό εμείς προσπαθούμε να αποτρέψουμε την καταστροφή τους.
– Πώς θα πείσετε, όμως, τον ψαρά, που θέλει τα δίχτυα του να βγάλουν όσο το δυνατόν περισσότερα ψάρια, ότι η υπεραλίευση είναι πρόβλημα;
– Στην Ελλάδα έχουμε περίπου 16.000 ψαράδες και 35.000 οικογένειες που ζουν από την παράκτια αλιεία και άλλους 500 στην κατηγορία της μέσης αλιείας. Οι παράκτιοι αλιείς, όπως των Λειψών, που θα βγάλουν 10-15 κιλά τη μέρα με παθητικά εργαλεία, δεν προκαλούν ιδιαίτερη ζημιά. Καταστροφή και μάλιστα μη αναστρέψιμη θα προκληθεί από τις μηχανότρατες που παραβιάζουν το σύστημα δορυφορικής παρακολούθησης αλιευτικών δραστηριοτήτων (εμείς εντοπίζουμε τέτοιες παραβάσεις και τις καταγγέλλουμε στις Αρχές). Ο υπεύθυνος ψαράς είναι συνεργάτης μας. Γιατί ξέρει πως αν εμείς πετύχουμε τον στόχο μας, δηλαδή την άμυνα αυτού του πολύτιμου οικοσυστήματος, θα υπάρχουν περισσότερα ψάρια για να ζήσει την οικογένειά του.
Από πεδίο βολής μετατράπηκε σε Μόνιμο Καταφύγιο Άγριας Ζωής
Για την Αναστασία Μήλιου, το να ασχοληθεί με την προστασία του περιβάλλοντος ήταν συνειδητή επιλογή και μάλιστα από πολύ μικρή ηλικία. «Η μητέρα μου μεγάλωσε στην Τανζανία και είχα την τύχη ως παιδί να ταξιδεύω συχνά στην Αφρική και να επισκέπτομαι κέντρα έρευνας και προστασίας της φύσης». Πήρε το πτυχίο Οικολογίας και Βιολογίας Περιβάλλοντος από το Πανεπιστήμιο Essex της Βρετανίας το 2000. Την ίδια χρονιά το «Αρχιπέλαγος» μπήκε δυναμικά στη ζωή της. «Το πιο εύκολο για μένα θα ήταν να κλειστώ σε ένα γραφείο και σε ένα εργαστήριο, και να ερευνώ το περιβάλλον από εκεί, χωρίς κανένα προσωπικό ρίσκο», λέει. «Το περιβάλλον, όμως, αν πραγματικά θέλεις να το προστατέψεις, απαιτεί συνέπεια και συνέχεια. Δεν προστατεύεται ούτε με καμπάνιες ούτε με θερινές ερευνητικές εξορμήσεις, οι οποίες σαφώς και εξυπηρετούν σκοπούς αλλά όχι το περιβάλλον – γι’ αυτό και δεν έχουν φέρει κανένα αποτέλεσμα τόσα χρόνια στην Ελλάδα. Εν έτει 2016 όλοι μιλούν για το περιβάλλον αλλά το αντιμετωπίζουν σαν ένα φιλολογικό θέμα».
Τα πρώτα έξι χρόνια ζούσε στο μικρό σκάφος του ινστιτούτου, ένα παλιό αντίγραφο φημισμένου ιστιοφόρου του 1811, το οποίο είχε εκποιηθεί για διάλυση. «Με μεγάλη προσπάθεια και ιδίους πόρους το επισκευάσαμε και το διαμορφώσαμε ως ερευνητικό σκάφος. Εδώ και 16 χρόνια ζω μόνιμα και εργάζομαι στο Αιγαίο, από όπου δεν λείπω ούτε μέρα – φεύγω μόνο για συναντήσεις στο εξωτερικό με τους διεθνείς φορείς στους οποίους εκπροσωπώ το ινστιτούτο, έτσι ώστε να μπορώ να μεταδώσω στα διάφορα κέντρα λήψης αποφάσεων τις γνώσεις και τις πληροφορίες από το πραγματικό πεδίο των ελληνικών θαλασσών».
Δεν ακούγεται εύκολη η ζωή της. «Και, πράγματι, δεν είναι. Οι φίλοι μου έλεγαν ότι δεν επρόκειτο ποτέ να κάνω οικογένεια. Τους διέψευσα. Η κόρη μου, η Νεφέλη, 8 ετών σήμερα, από ολίγων μηνών είναι μαζί μας στο σκάφος. Γιατί η οικολογία δεν είναι δουλειά. Είναι τρόπος ζωής».
Τη ρωτώ ποια είναι η πιο όμορφη «γωνιά» του Αιγαίου που έχει δει. «Το Μαράθι, ένα νησάκι των Αρκιών, που τον χειμώνα έχει μόλις τρεις κατοίκους και μοναδικής ομορφιάς φύση», απαντά. «Και το Άνυδρο, μια βραχονησίδα πάνω από την Πάτμο, που στηρίζει μια εξαιρετική αποικία Μαυροπετρίτη, ένα είδος μικρόσωμου γερακιού το οποίο περνάει τον χειμώνα στη Μαδαγασκάρη και την άνοιξη έρχεται στο Αιγαίο για την αναπαραγωγή του. Εμείς παρακολουθούμε με σύγχρονη τεχνολογία, όπως ειδικές κάμερες και λογισμικό, τη διαδικασία φωλιάσματος, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Ζωής του Όσλο. Και να σκεφτείτε ότι κάποτε το Άνυδρο ήταν πεδίο βολής. Με την παρέμβασή μας, όμως, το 2005, η περιοχή έγινε Μόνιμο Καταφύγιο Άγριας Ζωής».
Και τα πιο εντυπωσιακά θαλάσσια πλάσματα που έχει αντικρίσει; «Οι φάλαινες φυσητήρες. Είναι παράδοξο, στη χώρα του Αριστοτέλη, ο οποίος για πρώτη φορά ανέφερε στοιχεία για τη βιολογία των φαλαινών στις θάλασσές μας, να υπάρχει σήμερα τέτοια άγνοια γι’ αυτούς τους “γίγαντες” που ζουν δίπλα μας. Περισσότερα γνωρίζουν τα Ελληνόπουλα για τους δεινοσαύρους, παρά για τις φάλαινες του Αιγαίου!».
Προστασία της τροφής
Ζώντας στις υπεραλιευμένες θάλασσές μας και στις ίδιες περιοχές όπου οι ψαράδες δυσκολεύονται να επιβιώσουν με τις μικρές τους ψαριές, οι φυσητήρες εντοπίζουν και τρέφονται με μισό έως έναν τόνο τροφής την ημέρα, αποκλειστικά από είδη τα οποία δεν αλιεύει ο άνθρωπος (κυρίως μεγάλα, βαθύβια καλαμάρια). «Και, εν αντιθέσει με τον άνθρωπο, οι φάλαινες διαχειρίζονται την τροφή τους εδώ και πολλές χιλιάδες χρόνια», τονίζει η Αναστασία Μήλιου. «Όχι μόνο δεν εξαντλούν τα αποθέματά τους αλλά και με τη συνεχή μεταναστευτική κίνησή τους δίνουν τη δυνατότητα στα αποθέματα της τροφής τους να “αναγεννηθούν”. Ενώ εμείς οι άνθρωποι, περιφρονώντας τις ισορροπίες των οικοσυστημάτων, μέσα σε λίγες μόνο δεκαετίες καταφέραμε σχεδόν να εξαντλήσουμε τα ιχθυαποθέματα των θαλασσών μας. Και επιμένουμε να τα αντιμετωπίζουμε με όρους γραφειοκρατικούς, με όρους ρουσφετολογίας – και με καμία πρόθεση να τα διασώσουμε έστω και την τελευταία στιγμή…».
Της ζητώ να μου αναφέρει τι έχει διδαχθεί από τη διαδρομή της μέχρι σήμερα – ένα «απόσταγμα» της εμπειρίας της. «Έμαθα ότι οι πιο ένθερμοι προστάτες του περιβάλλοντος δεν είναι οι άνθρωποι που ζουν στην πόλη και μπορεί να έχουν εξαιρετικό επίπεδο σπουδών αλλά οι κάτοικοι των νησιών, που γεννήθηκαν μέσα σ’ αυτή τη φύση και έμαθαν να τη νιώθουν και να την κατανοούν. Έτσι, τις πιο σημαντικές γνώσεις για τη θάλασσα δεν τις απέκτησα μέσα από τα βιβλία και τις επιστημονικές ανακοινώσεις αλλά μιλώντας με τους ψαράδες, που κάνουν καθημερινή “δειγματοληψία” στις θάλασσές μας, για να μιλήσω με επιστημονικούς όρους. Βλέπουν τα προβλήματα και αγωνιούν για τις λύσεις. Την αγανάκτηση που εγώ νιώθω όταν βλέπω την καταστροφή του περιβάλλοντος και τις ζημιές που εξακολουθούμε να κληροδοτούμε στις επόμενες γενιές εκείνοι τη νιώθουν σε πολλαπλάσιο βαθμό, γιατί το Αιγαίο είναι το σπίτι τους. Εγώ μπορεί κάποτε να φύγω, εκείνοι όχι».
Η συνάντηση
Η κουβέντα μας έγινε στον φούρνο του Καΐρη, λίγα βήματα από το λιμάνι των Λειψών. Ήπιαμε ελληνικό καφέ και φυσικό χυμό πορτοκάλι και φάγαμε παραδοσιακή ντόπια τυρόπιτα, ψημένη στον ξυλόφουρνο. Ο λογαριασμός έφτασε τα 9,30 ευρώ.
Oι σταθμοί της
1979
Γεννιέται στην Αθήνα.
2000
Πτυχίο Οικολογίας και Βιολογίας Περιβάλλοντος στο Πανεπιστήμιο Essex. Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος».
2003
Διευθύντρια Έρευνας στο Ινστιτούτο Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος».
2004
Ξεκινάει διδακτορικό στην Αλιευτική Διαχείριση στο Πανεπιστήμιο Essex.
2005
Της απονέμεται ο τίτλος της Πρέσβειρας της Ελλάδας στην Ε.Ε. για την Αειφόρο Θαλάσσια Πολιτική.
2010
Ορίζεται συντονίστρια για την Ελλάδα και την Κύπρο του πανευρωπαϊκού δικτύου OCEAN 2012, το οποίο εδρεύει στις Βρυξέλλες.
2013
Ορίζεται εκπρόσωπος του «Αρχιπελάγους» στον ACCOBAMS (Οργανισμός για την Προστασία των Κητωδών στη Μεσόγειο). Ορίζεται εκπρόσωπος του «Αρχιπελάγους» στο MEDAC (Περιφερειακό Γνωμοδοτικό Συμβούλιο της Ε.Ε. για την Αλιεία στη Μεσόγειο).
2016
Ιδρυτικό μέλος του International Oceanology Centre στη Sri Lanka, το οποίο στοχεύει στην έρευνα και προστασία της μοναδικής θαλάσσιας βιοποικιλότητας του Ινδικού Ωκεανού.
Αναδημοσίευση από : http://www.kathimerini.gr
