''Η Ικαρία στην Αρχαιότητα'' - του Θεμιστοκλή Κατσαρού

ΕΠΙΤΥΜΒΙΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΣΩΜΑ ΓΥΝΑΙΚΑΣ, ΠΟΥ ΧΡΟΝΟΛΟΓΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟΝ 5Ο-4Ο ΑΙΩΝΑ Π.Χ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΜΠΟΥ (ΦΩΤ. Ε. ΑΡΓΥΡΙΔΗΣ)

του Θεμιστοκλή Κατσαρού

Δεν είναι γνωστό πότε εμφανίζονται οι πρώτοι κάτοικοι της Ικαρίας και τούτο διότι μέχρι σήμερα δεν έχουν γίνει συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες. Από τα λίθινα εργαλεία που συλλέξαμε φαίνεται ότι στο νησί αναπτύχθηκε κατά την εποχή του λίθου ένας αξιόλογος πολιτισμός, πιο πρώιμα απ’ ό,τι μέχρι τώρα υποθέταμε.

Στο Χωριό Γλαρέδο, στη θέση Παλιοπερίβολο εντοπίσθηκε οικισμός της νεολιθικής περιόδου. Σώζονται ερείπια οικιών, κυκλικού σχήματος στην κάτοψη, με λίθινη κρηπίδα. Στην εσωτερική πλευρά του κρηπιδώματος, εν είδει ορθομαρμάρωσης, διασώζονται στη θέση τους όρθιες γρανιτένιες πλάκες. Διατηρείται το λιθόστρωτο δάπεδο σε μερικές οικίες και πλήθος οστράκων κεραμικών αγγείων και θραύσματα οψιανού. Η διάμετρος των κατασκευών αυτών κυμαίνεται από 3,70μ. μέχρι 5,20μ.

Στη θέση Προπεζουλωπή βόρεια του Δρακάνου και λίγα χιλιόμετρα από τον όρμο Ιερό και το ομώνυμο σπήλαιο, εντοπίσθηκαν μεγαλιθικά μνημεία (Menhir). Πρόκειται για στήλες από ασβεστολιθικό πέτρωμα, ύψους 1,22μ. η μικρότερη έως και 2,80μ. η μεγαλύτερη. Από αυτές άλλες ευρίσκονται στημένες στην αρχική τους θέση και άλλες έχουν καταπέσει στο έδαφος. Όλες είναι οξυκόρυφες ή σχεδόν οξυκόρυφες, στημένες σε ομάδες, σε ευθεία σειρά συνήθως. Γειτονεύουν με τύμβους προς τα νοτιοανατολικά, ενώ προς τα βόρεια έχουμε πανοραμική θέα του όρμου του Ιερού. Στο ΣΤ’ Διεθνές Συμπόσιο Αιγαίου (Ιούλιος 1980) υποστηρίξαμε ότι στο σπήλαιο αυτό λατρευόταν ο Διόνυσος. Πιστεύουμε ότι και οι προαναφερθείσες στήλες έχουν σχέση με τη διονυσιακή λατρεία (Απολλοδώρου: Βιβλ. Ill, V, 2).

Από τους ιστορικούς χρόνους οι πληροφορίες που έχουμε για την Ικαρία είναι ελάχιστες, αποσπασματικές και συνήθως έμμεσες. Από τους καταλόγους της Αθηναϊκής Συμμαχίας πληροφορούμεθα ότι δύο πόλεις του νησιού, η Οινόη και οι Θέρμες, ήταν μέλη της συμμαχίας. Οι Θέρμες ευρίσκονται ανατολικά του Αγ. Κηρύκου, στη σημερινή κοιλάδα που φέρει το όνομα Θέρμα (τα), λόγω των ιαματικών θερμών αλιπηγών. Ανατολικότερα, στη θέση Χαλασμένα Θέρμα, σώζονται ερείπια λουτρικών εγκαταστάσεων των ελληνορωμαϊκών χρόνων. Από τις αρχαίες Θέρμες σώζονται ελάχιστα αρχιτεκτονικά μέλη και αγγεία που φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αγ. Κηρύκου.

Αξιολογώντας τα ευρήματα των Θέρμων και της ευρύτερης περιοχής πιστεύουμε ότι οι Θερμαίοι εξ Ικάρου δεν διέμεναν σε μια πόλη τειχισμένη, αλλά κατοικούσαν κωμηδόν, δηλαδή κατά κώμας και χωριά. Διοικητικό κέντρο πρέπει να ήταν το σημερινό χωριό Καταφύγι(-ον) με την ισχυρή ακρόπολη του, βόρεια των σημερινών Θέρμων και οικονομικό κέντρο οι Θέρμες, τα σημερινά Θέρμα.

ΑΜΦΟΡΕΑΣ ΜΕ ΕΡΥΘΡΟΜΟΡΦΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ. ΑΠΟ ΤΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΟΥ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ (ΦΩΤ.: Ε. ΑΡΓΥΡΙΔΗΣ)

Οι κάτοικοι αξιοποίησαν τις ιαματικές πηγές της κοιλάδας και τις παρακείμενες στις γειτονικές παραλίες και έδωσαν το όνομα στους κατοίκους όλων των χωριών, αποτελώντας μια ένωση πολιτική και οικονομική. Μεγάλη ακμή γνώρισαν οι Θέρμες κατά την κλασική και ελληνιστική περίοδο. Εντατικοποίησαν την εκμετάλλευση των ιαματικών πηγών και μετονομάστηκαν σε Ασκληπειείς κατά τα τέλη του 3ου π.Χ. αιώνα, όπως υποστήριξε ο L. Robert.

Οι έριδες μεταξύ των ελληνιστικών κρατών, ο ανταγωνισμός Μακεδόνων και Πτολεμαίων για την κυριαρχία στο Αιγαίο, οι συγκρούσεις του Αντιόχου του Γ με την Πέργαμο, η ανάμιξη των Ροδίων, η επανάσταση του Αριστόνικου (133-129 π.Χ.) και η εν γένει αναταραχή που δημιουργήθηκε στις απέναντι Μικρασιατικές πόλεις και τέλος η επέμβαση των Ρωμαίων, φαίνεται ότι είχαν δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομία των Θερμαίων και συνετέλεσαν στην αποδιοργάνωση και παρακμή της πόλης.

Στα βόρεια των Θέρμων, στο χωριό Καταφύγι(-ον), σώζονται τα ερείπια της ακροπόλεως. Ο χώρος φαίνεται ότι κατοικήθηκε ήδη από τα νεολιθικά χρόνια. Σώζονται ερείπια τειχών και της πύλης, οικοδομών, καθώς και κρήνη στη βόρεια πλαγιά του βουνού, εν μέρει λαξευμένη στο βράχο και στεγασμένη κατά το εκφορικό σύστημα.

Βόρεια της ακρόπολης έχουν ανασκαφεί τάφοι από τον καθηγητή Ν. Κοντολέοντα και την αρχαιολόγο Βαρ. Φιλιππάκη. Πρόκειται για πυρές και ταφές από τη γεωμετρική εποχή και ύστερα.

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΣ ΠΥΡΓΟΣ ΤΟΥ ΔΡΑΚΑΝΟΥ ΜΕ ΤΑ ΑΣΥΝΗΘΙΣΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΞΩΤΑ ΑΝΟΙΓΜΑΤΑ ΤΩΝ ΘΥΡΩΝ.

Οι τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι και οι πλευρές τους είναι επενδεδυμένες με σχιστόλιθο. Στους τάφους ευρέθησαν αγγεία και πόρπες της γεωμετρικής εποχής, κορινθιακοί κρύβαλλοι, μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία, κάτοπτρα, στλεγγίδες και γεωργικά εργαλεία από χαλκό ή σίδηρο. Το 1933 βρέθηκε η περίφημη στήλη της Ικαρίας, έργο του Παλίονος του Πάριου. Πρόκειται για επιτύμβιο ανάγλυφο του 460 π.Χ., την οποία μελέτησε και δημοσίευσε ο Ν. Κοντολέων.

Οινόη

Η άλλη πόλη που αναφέραμε, η Οινόη ή Οινή, ευρίσκεται στο βόρειο τμήμα του νησιού, στο σημερινό χωριό Κάμπος. Η πόλη γνώρισε μεγάλη ακμή, έκοψε νομίσματα αργυρά και χάλκινα και συνέχισε την ύπαρξη της και στα Βυζαντινά χρόνια, μετονομασθείσα σε Δολίχη. Την περιοχή ερεύνησαν ο Δ. Ευαγγελίδης, ο Λ. Πολίτης και ο Ν. Ζαφειρόπουλος. Από την αρχαία πόλη σώζονται ελάχιστα ερείπια, κυρίως των ελληνορωμαϊκών χρόνων. Περνώντας τη γέφυρα του Βουτσιδέ ποταμού, έχουμε αριστερά μας τα ερείπια υποκαύστου και δεξιά μας πρέπει να ήταν το στάδιο της πόλης, από το οποίο σώζεται μόνο τμήμα του αναλημματικού τοίχου στη βορειοδυτική όχθη του ποταμού.

ΤΟ 1938 ΚΑΙ 1939 Ο ΑΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΔΙΕΞΗΓΑΓΕ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΛΙΑΚΗ ΘΕΣΗ ΝΑΣ (ΝΑΟΣ) ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΑ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ. ΑΠΟΚΑΛΥΦΘΗΚΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΙΕΡΟ, ΓΙΑ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΕΝΗΜΕΡΩΝΕΙ Ο ΙΔΙΟΣ ΣΤΗ ΣΧΕΤΙΚΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ: «ΚΑΤΑ ΤΑΣ ΕΦΕΤΙΝΟΣ ΑΝΑΣΚΑΦΑΣ Η ΤΑΥΤΙΣΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΙΕΡΟΝ ΤΗΣ ΤΑΥΡΟΠΟΛΟΥ ΑΡΤΕΜΙΔΟΣ ΚΑΤΕΣΤΗ ΒΕΒΑΙΑ ΔΙΑ ΤΗΣ ΑΝΕΥΡΕΣΕΩΣ ΟΣΤΡΑΚΟΥ ΑΓΓΕΙΟΥ ΦΕΡΟΝΤΟΣ ΚΕΧΑΡΑΓΜΕΝΗΝ ΕΠΙΓΡΑΦΗΝ ΑΝΑΘΗΜΑΤΙΚΗΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΡΤΕΜΙΝ ΤΑΥΡΟΠΟΛΟΝ». (ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ, 1940). ΟΙ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΚΑΦΗΣ, ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 1938 (ΦΩΤ.: ΑΡΧΕΙΟ ΛΙΝΟΥ ΠΟΛΙΤΗ)

Στον χώρο αυτό βρέθηκε και κιονίσκος με τα ονόματα των εφήβων και του Γυμνασίαρχοντος.

Στη βορειοανατολική πλευρά του λόφου της Αγ. Ειρήνης σώζονται τα ερείπια του ρωμαϊκού ωδείου. Η περιοχή καλύπτεται από ερείπια λουτρών, δεξαμενών, αγωγών ύδρευσης και αποχετεύσεων.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι αξιόλογα (αγάλματα, επιτύμβια ανάγλυφα, επιγραφές, νομίσματα, αγγεία, εργαλεία κ.ά.) και εκτείθενται στο τοπικό αρχαιολογικό μουσείο. Λίγα χιλιόμετρα ανατολικότερα, στο χωριό Αρέθουσα, ανεσκάφθησαν τάφοι του 5ου π.Χ. αιώνα από τον τότε έφορο Ν. Ζαφειρόπουλο.

Στα βορειοδυτικά του νησιού ευρίσκεται ο όρμος του Να, με τα ερείπια του Ιερού της Ταυροπόλου Αρτέμιδος, κτίσμα κατά την παράδοση του Ορέστη και της Ιφιγένειας. Εκεί εκβάλλει ο ποταμός Χαλαρής και στην αριστερή του όχθη διατηρείται προβλήτα, ενώ στις κλιτύες του λόφου σώζονται αρκετές θεμελιώσεις από το Ιερό και λείψανα βάθρων.

Η ΣΤΗΛΗ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ: ΕΠΙΤΥΜΒΙΟ ΑΝΑΓΛΥΦΟ ΤΟΥ 460 Π.Χ., ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΓΛΥΠΤΗ ΠΑΛΙΟΝΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΙΟΥ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓ. ΚΗΡΥΚΟΥ (ΦΩΤ.: Θ. ΚΑΤΣΑΡΟΣ)

Το Ιερό κατεστράφη στα μέσα του περασμένου αιώνα, και τα μάρμαρα του χρησιμοποιήθηκαν για την εξαγωγή άσβεστου. Τα ευρήματα από την έρευνα χάθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Στο ανατολικό άκρο του νησιού σώζονται τα ερείπια της πόλης και της ακρόπολης του Δρακάνου, επί του ομώνυμου όρους και ακρωτηρίου, γνωστού ήδη στους Ομηρικούς Υμνους. Ο Στράβων, ο οποίος αναφέρει το πόλισμα, σημειώνει ότι έχει πρόσορμο. Ο πρόσορμος αυτός είναι διπλός σε σχήμα W. Διατηρούνται ακόμα λείψανα λιμενικών εγκαταστάσεων βυθισμένων στα νερά και τμήμα νεωρίου, λαξευμένο εν μέρει στο σκληρό πέτρωμα. Γύρω από τους δυο όρμους αμφιθεατρικά διακρίνονται τα ερείπια της αρχαίας πολίχνης.

Η ακρόπολη καταλαμβάνει το ακρωτήριο και στο νοτιότατο σημείο υπάρχει τετράπλευρος οχυρωματικός πύργος. Τέτοιοι πύργοι υπάρχουν κατά διαστήματα σε σημεία των τειχών όπου το έδαφος προσφέρει εύκολη πρόσβαση. Στο βόρειο άκρο της ακρόπολης υψώνεται ο μεγάλος κυκλικός πύργος των ελληνιστικών χρόνων, σε ύψος τουλάχιστον τριών ορόφων, με τοξωτές τις δυο εισόδους του. Ο πύργος αυτός χρησιμοποιήθηκε και ως φρυκτωρία, οι δε κάτοικοι του νησιού τον ονομάζουν Φάρο, από όπου πήρε και το όνομα όλη η περιοχή.

Δυτικά της ακρόπολης ευρίσκονται τα αρχαία λατομεία και λίγα μέτρα δυτικότερα προς το μέρος της απότομης ακτής, σώζεται τύμβος από χώμα διαμέτρου 5μ. περίπου.

ΚΥΛΙΞ ΜΕΛΑΜΒΑΦΗΣ ΜΕ ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΗ ΒΑΣΗ (ΑΠΟΛΟΦΑ = ΗΣΥΧΑΣΕ, «ΛΟΥΦΑΞΕ»). ΣΥΛΛΟΓΗ ΘΕΜ. ΚΑΤΣΑΡΟΥ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓ. ΚΗΡΥΚΟΥ (ΦΩΤ.: Θ. ΚΑΤΣΑΡΟΣ)

Ο Παυσανίας στο Ελλάδος περιήγησις IX, 1,5-6 αναφέρει: Ικαρον αποπνιγέντα δε εξήνεγκεν ο κλύδων ες την υπέρ Σάμου νήσον, έτι ούσαν ανώνυμον. Επιτυχών δε Ηρακλής γνωρίζει τον νεκρόν και έθαψεν ένθα και νυν έτι αυτώ χώμα ου μέγα επί άκρας έστιν ανεχούσης ες το Αιγαίον. Δεν αποκλείεται ο τύμβος που αναφέραμε να είναι αυτός που περιγράφει ο Παυσανίας. Ενισχύεται δε η άποψη μας από το γεγονός ότι ευρίσκεται κοντά στο λατομείο και είναι γνωστό ότι ο Ηρακλής εθεωρείτο προστάτης των λατόμων. Συνδυάζοντας τη διήγηση αυτή του Παυσανία και τα όσα γνωρίζουμε από την αρχαία παράδοση, πιθανόν ο τύμβος αυτός να είχε θεωρηθεί ότι ήταν του Ικάρου.

Ανασκαφικές εργασίες θα διαφωτίσουν το θέμα αυτό.

ΔΥΟ ΑΡΧΑΙΟΜΕΤΑΛΟΥΡΓΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

ΕΞΑΓΩΓΙΚΗ μεταλλουργία είναι η αναγωγή του μεταλλεύματος σε μέταλλο. Τα μεταλλεύματα, ακόμη και τα πιο πλούσια, περιέχουν ένα ποσοστό προσμίξεων, οι οποίες είναι ανεπιθύμητες και πρέπει με κάποιο τρόπο να απομακρυνθούν. Η απομάκρυνση μπορεί να επιτευχθεί κατά την αναγωγή του μεταλλεύματος ή μετά. Μερικά μέταλλα μπορούν να παραχθούν σε θερμοκρασίες κατώτερες του σημείου τήξης τους, ενώ άλλα σε ανώτερες. Τυχαία μπορεί να παραχθεί από οξείδιο του σιδήρου σίδηρος στους 800°C ενώ το σημείο τήξης του είναι στους 1.450°C (Tylecote 1976). Την πρώτη σαφή και εμπεριστατωμένη περιγραφή της μεταλλουργίας σιδήρου στην Αρχαιότητα βρίσκουμε στον Αριστοτέλη (Περί Θαυμάσιων Ακουσμάτων 48.833 β.). Ο σίδηρος στην Αρχαιότητα παραλαμβανόταν υπό μορφή σπογγώδους σιδήρου. Το περιττό υλικό του μεταλλεύματος απομακρυνόταν υπό μορφή καθιζανούσης ρευστής σκωρίας. Στην παραλία του Κιονίου Ικαρίας στη θέση Σιδεροκαψό βρέθηκε ένα σημαντικό μνημείο αρχαιομεταλλουργικού ενδιαφέροντος, μια εξαιρετικά μεγάλων διαστάσεων μεταλλουργική κάμινος.

Η ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΚΗ ΚΑΜΙΝΟΣ, ΠΟΥ ΕΝΤΟΠΙΣΘΗΚΕ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1993 ΑΠΟ ΤΟΝ Θ. ΚΑΤΣΑΡΟ ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΣΙΔΗΡΟΚΑΨΟ ΙΚΑΡΙΑΣ. Η ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΔΙΑΜΕΤΡΟΣ ΤΗΣ ΒΑΣΗΣ ΕΙΝΑΙ 3,60 Μ. ΚΑΙ ΤΟ ΥΨΟΣ ΤΟΥ ΣΩΖΟΜΕΝΟΥ ΤΟΙΧΩΜΑΤΟΣ 3,40 Μ. (ΦΩΤ.: ΑΡΧΕΙΟ Θ. ΚΑΤΣΑΡΟΥ)

Ύστερα από μελέτη δείγματος του εσωτερικού της επιχρίσματος, με Ηλεκτρονική Μικροσκοπία Σάρωσης αποδείχθηκε ότι επρόκειτο για κάμινο σιδηρομεταλλεύματος. Οι διαστάσεις της είναι 3,60 μ. στο εσωτερικό της βάσης της, ενώ το ύψος του φρέατος υπερβαίνει τα 3,40 μ. Είναι κτισμένη με σχιστόλιθο (υλικό πυράντοχο) και πηγματίτη. Το επίχρισμα στο εσωτερικό της είναι υαλοποιημένο κεραμικό, ένδειξη ανάπτυξης θερμοκρασιών που υπερέβησαν το όριο των 800°-900° C. Με τη μέθοδο της Θερμοφωταύγειας (T.L.) πιστοποιήθηκε η αυθεντικότητα του ευρήματος, ενώ δεν έχει ολοκληρωθεί η χρονολόγηση της. Πιθανόν μια κάμινος τόσο μεγάλη να λειτουργούσε ως κάμινος φρύξεως. Ο Πλίνιος αναφέρει στο Historia Naturalis τη διαδικασία της φρύξεως των θειούχων μεταλλευμάτων, δηλαδή την απομάκρυνση του θείου (S) με καύση. Πρώτη αναφορά για τη θέση αυτή έχουμε στο Abstact Comparative Studies of Iron archaiometallurgy from new Sites of Grece. Y. Bassiakos k. Th. Katsaros, 1996. Illinois. Μεγάλος αριθμός λεκανοειδών σκωριών βρέθηκαν έξω από το νότιο τείχος της Ελληνιστικής Ακρόπολης Δρακάνου. Πρόκειται για σκωρίες μεταλλουργίας σιδήρου. Η παρουσία τους εκεί μας επιτρέπει να εικάζουμε την ύπαρξη εργαστηρίου (σιδηρουργείου). Δείγματα σκωριών του Δρακάνου, μελετήθηκαν στο πλαίσιο της πτυχιακής μου εργασίας Εξαγωγική μεταλλουργία σιδήρου κατά την αρχαιότητα στην Ελλάδα υπό το πρίσμα φυσικοχημικών και ραδιοχημικών τεχνικών ανάλυσης, 1995. Η διατήρηση και περαιτέρω μελέτη μνημείων όπως η κάμινος στη θέση Σιδηροκαψό και ευρημάτων όπως οι σκωρίες του Δρακάνου μπορεί να ρίξει φως σε άγνωστες πτυχές της αρχαίας ελληνικής μεταλλουργίας.

ΙΚΑΡΙΑ

7 ΗΜΕΡΕΣ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ΑΘΗΝΑ 1998

Αναδημοσίευση από : https://www.kaliterilamia.gr

”Η Ικαρία στην Αρχαιότητα” – του Θεμιστοκλή Κατσαρού

δειτε ακομα

Editorial

απαραιτητα