Table of Contents
Προσφυγικά ρεύματα, φυγάδευση, εγκατάσταση και παρουσία των προσφύγων από την Ικαρία στη Μέση Ανατολή – Απόσπασμα από το 21ου Τέυχους από το Δελτίο Τοπικής Ιστορίας και Λαογραφίας “Η Αρέθουσα”
Ευχαριστούμε πολύ τον Βασίλη Τσαπαλιάρη για τη διάθεση του υλικού
Τα προσφυγικά ρεύματα από την Ελλάδα προς την Μέση Ανατολή και την Κύπρο κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής
Η γερμανική κατοχή στην Ελλάδα εξώθησε σε ένα μεγάλο προσφυγικό ρεύμα προς τη Μέση Ανατολή και ένα μικρότερο προς την Κύπρο.
Τα προσφυγικά ρεύματα από την Ελλάδα προς τη Μέση Ανατολή κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής φαίνεται να προερχόταν κυρίως από τη νησιωτική Ελλάδα. Κατά κύριο λόγο από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου ( από τη Λέσβο, τη Χίο, την Ικαρία, τη Σάμο) καθώς και από τα Δωδεκάνησα.
Κατά ορισμένες πηγές ο αριθμός των προσφύγων φαίνεται να ήταν περίπου 30.000 και κατ’ άλλες ακόμη μεγαλύτερος, Κατά το μεγαλύτερο μέρος αυτού προς τη Μέση Ανατολή και κατά ένα μικρότερο προς την Κύπρο, όπου μεταξύ του 1941-1942 στην περίπτωση της Κύπρου φαίνεται να είχαν εγκατασταθεί κυρίως σε καταυλισμούς 9.611 άτομα (Μπράτσος, Ν. 2017, σ. 29, 66 ).
Μεγάλη προσφυγική εκροή φαίνεται να υπήρχε στην περίπτωση της Χίου, από την οποία, ως φαίνεται επί του συνόλου του πληθυσμού της που φέρεται να ήταν 75.000 φαίνεται να μετακινήθηκαν ως πρόσφυγες στη Μέση Ανατολή περίπου 16.000-18.000 άτομα (ό.π.). Πράγμα, που υπολογιζόμενο σε ποσοστιαίες μονάδες φαίνεται να ήταν της τάξης του 21% με 24%. Γεγονός που φαίνεται να διευκολύνθηκε από τη σχετικά εγγύτερη γεωγραφική θέση της Χίου προς την
παράλια ζώνη της Μικράς Ασίας και ειδικά του Τσεσμέ.
Για την περίπτωση των προσφυγικών εκροών από την Ικαρία έχει αναφερθεί σε κατά καιρούς αναφορές ότι αυτές ήταν 2000 και άνω άτομα. Αν ο αριθμός ευσταθεί, το προσφυγικό ρεύμα φαίνεται να ήταν 16% και άνω του τότε συνολικού πληθυσμού που, λαμβάνοντας υπόψη την απογραφή του 1940, σύμφωνα με την οποία ο τότε πληθυσμός φέρεται να ήταν 12.260 άτομα.
Ερευνώντας το θέμα από την “μικροτοπική” οπτική του “Δελτίου”, ειδικά ως προς αυτούς που διέφυγαν ως πρόσφυγες από την Αρέθουσα στη Μέση Ανατολή, το προσφυγικό ρεύμα σε αυτή την περίπτωση αναλογικά προς το τοπικό πληθυσμό φαίνεται να υπήρξε σχετικά πολύ μεγαλύτερο.
Συνολικά, από τις καταγραφές που πραγματοποιήθηκαν με συνεργάτες του Δελτίου, φαίνεται να διέφυγαν στη Μέση Ανατολή και δευτερευόντως στην Κύπρο συνολικά 120 άτομα. Σχεδόν το 1/3 ή το 32.93% του συνολικού τοπικού πληθυσμού που το 1940 φαίνεται να ήταν 364 άτομα.
Τοποθεσίες φυγάδευσης και επιβίβασης σε σκάφη
Η φυγάδευση των προσφύγων από την Ικαρία φαίνεται να γινόταν από πολλά δυσπρόσιτα σημεία, με ασφαλέστερα μικρούς και δύσκολα προσβάσιμους όρμους κάτω από δασικές και ακατοίκητες περιοχές ορεινών χωριών, όπως κάτω από τα λεγόμενα Χωριούδια (Μηλιωπό – Πλωμάρι – Μονοκάμπι), και τον όρμο του Άγιου Φωκά κάτω από το Περδίκι. Περισσότερο γνωστές παραλιακές περιοχές φυγάδευσης ήταν οι εξής: Νας, Αύλακας, Γυαλισκάρι, Αυλάκι, Σκαλί Κάμπου (το λεγόμενο σήμερα Παρθένι), Φύτεμα, Εύδηλος, Βοϊδοκόκαλο ( δυτική ακτή του Κυπαρισσιού της κοινοτικής περιοχής του Ευδήλου – όμορη ακτή με αυτήν του Κυπαρισσιού της κοινοτικής περιοχής της Αρέθουσας), Πλακάκια Καραβοστάμου, Μηλιωπό, Πλωμάρι, Μονοκάμπι, Νέγια, Άγιος Φωκάς, Φάρος, και η ακτή μεταξύ
Θερμών και Κεραμέ Αγίου Κηρύκου.
Τόποι αποβίβασης στις ακτές της Τουρκίας
Οι ακτές της Τουρκίας φέρεται να απέχουν από την Ικαρία περίπου σαράντα ναυτικά μίλια. Οι φυγαδεύσεις από την Ικαρία συχνά γινόταν για λόγους ασφάλειας αργά τη νύχτα, και κατά τις διηγήσεις ορισμένων, όσοι έφευγαν τα μεσάνυχτα με κωπήλατες βάρκες έφταναν στην Τουρκία ( 30 Δελτίο τοπικής ιστορίας και λαογραφίας “Η Αρέθουσα”. Τεύχος 21. Δεκέμβρης 2024) την επόμενη μέρα, αργά το απόγευμα. Συνηθέστερα σημεία αποβίβασης φαίνεται να ήταν: στον Τσεσμέ, (όπου λειτουργούσε και επιτροπή υποδοχής από Έλληνες ), Αγρελιά (όπου και υπήρχε αγγλική βάση), Βρομολιμνιώνας, Λίσα (ή Λίζα), Κορακιά ή ακρωτήριο Κόρακας, Άσπρος Κάβος, Αλάτσατα, Κουσάντασι.
Διακινητές προσφύγων από την Ικαρία, επιβαίνοντες, σκάφη και ναύλοι φυγάδευσης
Στη φυγάδευση των προσφύγων προς τις ακτές της Τουρκίας μεσολαβούσαν αρκετοί διακινητές. Διακινητές γνωστοί κατά ένα μέρος με τα ψευδώνυμα τους. Από τις διάφορες προφορικές διηγήσεις και εξ όσων μας περιήλθαν από γραπτές πηγές, σημειώνουμε τους εξής: Οι “Φανταούτσος”, “Γκρίζος”, “Κολοφάνης” (από το Καραβόσταμο) και οι τρεις αναλάμβαναν
αποστολές προσφύγων με τις βάρκες τους. Άλλοι γνωστοί διακινητές με βάρκα ήταν ο Καστανιάς από το Γυαλισκάρι, ο Αφιανές από τις Ράχες και ο Καράνος από τα χωριά του Αγίου Κηρύκου.
Διακινητές με καΐκια φαίνεται να ήταν: Οι Χρηστάκης, ο Λύμπερος (από τον Φραντάτο), και ο λεγόμενος “Αγρίολυκος” από τον Άγιο Κήρυκο.
Στις αποστολές της εποχής με καΐκια, πρέπει να σημειώσουμε και την περίπτωση του Φώτη Σπανού, ο οποίος εκτελώντας καταδρομικές, επισιτιστικές και άλλες αποστολές ως επικεφαλής στολίσκου κομάντος με έδρα την αγγλική βάση στην Αγρελιά της Τουρκίας, φαίνεται να είχε διενεργήσει και την διαφυγή ορισμένων προσφύγων με το καΐκι “Κατίνα” (από μαρτυρία της αδελφής του του κ. Ελένης Σπανού – Κυδωνιέως, στο Μπράτσος, Ν. 2017, σ. 58-60).
Εκτός αυτού, φαίνεται να διενεργούσε και διασώσεις σκαφών με επιβαίνοντες πρόσφυγες. Γνωστή μας είναι περίπτωση βάρκας που κινδύνευσε να παρασυρθεί σε βράχια της Αγρελιάς, με επιβαίνοντες, μεταξύ των άλλων, μέλη της οικογένειας του πατέρα του γράφοντος Σωκράτη Τσαπαλιάρη από την Αρέθουσα καθώς και της οικογένειας Βογιατζή και άλλων επιβαινόντων από το Καραβόσταμο στην ίδια αποστολή.
Ο αριθμός των διακινούμενων προσφύγων, λαμβάνοντας υπόψη τις μαρτυρίες πολλών προσφύγων, στην περίπτωση των διαφυγόντων με βάρκα, φαίνεται να κυμαινόταν από έξι έως δεκαπέντε και άνω άτομα ορισμένες φορές, αν ευσταθούν οι σχετικές μαρτυρίες που έχουμε υπόψη.
Αν και επρόκειτο για βάρκες συχνά κακώς συντηρημένες με την απόκρυψη τους σε διάφορα σημεία, λόγω των απαγορευτικών και διωκτικών μέτρων των Ιταλών, με αποτέλεσμα την ακατάσχετη εισροή νερού, που φαίνεται αποφευγόταν μόλις μετά βίας. Με την συνεχή άντληση τους με δοχεία από τους επιβάτες, πολλοί από τους οποίους (και συνήθως οι πιο έμπειροι και νεώτεροι) φαίνεται να εκτελούσαν και χρέη κωπηλασίας εκ περιτροπής μέχρι τις ακτές της
Τουρκίας. Με καΐκια, εκ των πραγμάτων, διακινούνταν σε κάθε αποστολή πολλά περισσότερα άτομα. Κατά
μια μαρτυρία, σε μία αποστολή φυγάδευσης προσφύγων από το Σκαλί στο Παρθένι του Κάμπου με το καΐκι του Λέμπερου, φαίνεται να είχαν επιβιβαστεί σχεδόν εκατό άτομα. Άτομα, ως φαίνεται προερχόμενα από τον Εύδηλο. το Καραβόσταμο, την Αρέθουσα, το Μάραθο, τον Κάμπο και τη Μεσαριά ) ( στοιχεία από μαρτυρία επιβαίνοντος (βλ. στο Μπράτσος, Ν. 2017, σ. 48).
Με τις τότε κατοχικές συνθήκες και την στενότητα της χρηματικής οικονομίας, για την φυγάδευση των προσφύγων φαίνεται να καταβαλλόταν συνήθως ναύλοι σε είδος. Να γινόταν συχνότερα με ανταλλαγή τη διάθεση ζώων ή κοσμημάτων και σπανιότερα με αμοιβή σε χρήματα, που στην περίπτωση αυτή, φαίνεται να καταβαλλόταν σε χρυσές λίρες.
Υποδοχή των προσφύγων από τους κατοίκους των παραλίων της Τουρκίας
Η υποδοχή των κατοίκων της Τουρκίας στις περιοχές αποβίβασης των Ελλήνων προσφύγων, παρά την ιστορική εχθρότητα των δύο λαών, ιδίως με τις μαζικές και συστηματικές διώξεις σε βάρος των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και τις εν συνεχεία επιχειρήσεις του ελληνικού στρατού (1919-1922), φαίνεται σε γενικές γραμμές να ήταν καλή και σε ορισμένες περιπτώσεις εξαιρετική.
Αν βεβαίως εξαιρεθούν ορισμένες μεμονωμένες περιπτώσεις εκδηλώσεων έχθρας ή και εγκληματικών ενεργειών. Περιπτώσεις, όπως αυτές που αναφέρονται σε σχετικές γραπτές μαρτυρίες (βλ. στο Μπράτσος, Ν. 2017, σ. 70-71).
Στην περίπτωση των Ικαριωτών προσφύγων, σύμφωνα με τις μαρτυρίες από την παραπάνω πηγή, εγκλήματα φαίνεται να σημειώθηκαν σε δύο περιπτώσεις. (31 Δελτίο τοπικής ιστορίας και λαογραφίας “Η Αρέθουσα”. Τεύχος 21. Δεκέμβρης 2024)
Στη μία περίπτωση με δύο νεκρούς από πυροβολισμούς της τουρκικής ακτοφυλακής κατά την προσέγγιση βάρκας στις τουρκικές ακτές η οποία επέστρεψε από τους επιζώντες στην Ικαρία , όπου και κηδεύτηκαν οι νεκροί.
Στην άλλη εγκληματική ενέργεια, στην περίπτωση του Σιμάκη από τις Ράχες φαίνεται υπήρξαν 13 θύματα συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου. Αν και δεν σημειώνονται επαρκείς για την περίπτωση του μαρτυρίες.
Στην καλή εν γένει συμπεριφορά των Τούρκων απέναντι στους Ικαριώτες και άλλους πρόσφυγες, φαίνεται να συνέβαλαν Τουρκοκρητικοί με γνώσεις της ελληνικής γλώσσας (προερχόμενοι από την ανταλλαγή των πληθυσμών με τη Συνθήκη της Λωζάννης). Αυτοί φαίνεται να υποβοήθησαν πολλούς στη μεταφορά τους στη δομή φιλοξενίας του Τσεσμέ, (όπου εκτός από αυτής λειτουργούσε και ελληνική προξενική υπηρεσία υποδοχής), αλλά από ένα χρονικό σημείο και μετά
η καλύτερη οργάνωση της υποδοχής και της προώθησης των προσφύγων στους καταυλισμούς και
άλλους χώρους εγκατάστασης.
Κέντρα διακίνησης των προσφύγων από την Τουρκία σε άλλες χώρες
Οι μετακινήσεις διαμερισμού των προσφύγων σε άλλες περιοχές φαίνεται να ακολουθούσαν
συνήθως τις παρακάτω πόλεις: Τσεσμές, Σμύρνη, Χαλέπι, Βηρυτός, Τρίπολη, Πορτ Σάιντ. Χαλέπι – Γάζα – Χάιφα – Πηγές Μωυσέως (από σχετικές μαρτυρίες: Μπράτσος, Ν. 2017, σ. 78).
Στρατόπεδα διαμονής Προσφύγων
Για την φιλοξενία των προσφύγων οργανώθηκαν και λειτουργούσαν εκείνη την εποχή στρατόπεδα προσφύγων στις Πηγές του Μωυσέως στην Ανατολική Έρημο της Αιγύπτου, στο Χαλέπι και στη Βηρυτό, στον Λίβανο, κοντά στο χωριό Αλέι, στα Ιεροσόλυμα, στο Νουσεϊράτ της Παλαιστίνης, στην Αντίς Αμπέμπα και στην Ντιριντάουα της Αιθιοπίας, στο Τουλουμπάτ του Σουδάν, στο Βελγικό Κογκό και στην Τανγκανίκα.
Στρατόπεδα προσφύγων υπήρχαν και στην Κύπρο, όπου και διέμεναν πρόσφυγες μεταφερόμενοι από το Τσεσμέ ή είχαν φθάσει απευθείας στην Κύπρο, παραπλέοντας τα νοτιοανατολικά παράλια της Τουρκίας, όπως από τα Δωδεκάνησα και τους Φούρνους (Μπράτσος, Ν. 2017, σ. 156). Στην περίπτωση της Κύπρου οι μεγαλύτεροι καταυλισμοί προσφύγων φαίνεται να λειτουργούσαν στη Σκουριώτισσα στο Ζύγι, τον Ξερό και το Μαυροβούνι (ό. π. σ. 124-125).
Εκπαίδευση των προσφυγόπουλων στη Μέση Ανατολή
Οι εκπαίδευση των προσφυγόπουλων γινόταν κατά κανόνα με την οργάνωση τάξεων υποδοχής στους καταυλισμούς διαμονής των προσφύγων (όπως του Νουσεϊράτ της Γάζας και των Πηγών του Μωυσέως στην Αίγυπτο). Με διδάσκοντες κανονικούς εκπαιδευτικούς που διέφυγαν την εποχή εκείνη ως πρόσφυγες στη Μέση Ανατολή, και κατά περίπτωση, ελλείψει κανονικών εκπαιδευτικών, από ανθρώπους κάποιου μορφωτικού επίπεδου.
Τα εκεί σχολεία για τα προσφυγόπουλα λειτούργησαν τότε με ελλειπή σχολικά προγράμματα, τα κενά των οποίων συμπληρώθηκαν με την επιφοίτησή τους σε κανονικά σχολεία με την παλιννόστηση των προσφυγικών οικογενειών στην Ελλάδα.
Κατά ένα μικρό μέρος, υπήρξαν και οικογένειες προσφύγων που κατευθύνθηκαν σε χώρες με οργανωμένες ελληνικές παροικίες και ορισμένες στην Κύπρο, όπου είχαν την ευκαιρία να φοιτήσουν σε κανονικά σχολεία με πλήρη σχολικά προγράμματα μάθησης.
Στην περίπτωση ειδικά της Αιγύπτου τα εκεί προσφυγόπουλα φαίνεται να είχαν την ευκαιρία να φοιτήσουν σε κοινοτικά ή ιδιωτικά σχολεία της ελληνικής παροικίας. Σε σχολεία όπως το Αχιλλοπούλειο (με δημοτικό και γυμνάσιο) και η Ξενάκειος Σχολή στο Κάιρο, το Αβερώφειο ή και το ιδιωτικό σχολείο Ιερίδη στην Αλεξάνδρεια, το Γυμνάσιο του Παναγίου Τάφου στην Ιερουσαλήμ, η Αγγλική Ακαδημία της Κύπρου κ. ά. (βλ. Μπράτσος, Ν. 2017, σ. 118 – 119). 32Δελτίο τοπικής ιστορίας και λαογραφίας “Η Αρέθουσα”. Τεύχος 21. Δεκέμβρης 2024
Συμμετοχή των Ικαριωτών προσφύγων στη δραστηριότητα στους καταυλισμούς, στο στρατό και στα κινήματα της εποχής στη Μέση Ανατολή
Ο αριθμός των Ικαρίων προσφύγων, αν ευσταθεί ότι ανερχόταν στους 2000 και άνω φαίνεται να αποτελούσε ένα σημαντικό ποσοστό του συνολικού αριθμού των ατόμων που φυγαδεύτηκαν από την ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα με ενδιάμεσο σταθμό την Τουρκία στην Μέση Ανατολή.
Αξιολογώντας σε γενικές γραμμές την παρουσία και τις δράσεις τους από διάφορες πηγές, αρκετοί φαίνεται να έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην οργάνωση της εκπαίδευσης στους προσφυγικούς καταυλισμούς, στις τάξεις του στρατού, τις κινηματικές αναταραχές του 1943-1944 στο στρατό και πολλοί κλείστηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, γνωστά με τον όρο “σύρματα”.
Διακεκριμένοι για τη δράση τους στη Μέση Ανατολή ήταν:
• Στο Στρατό
Ο υποστράτηγος Ιγνάτιος Καλλέργης (1892-1964), αξιωματικός, ο οποίος είχε αποταχτεί από το στρατό από το μεταξικό καθεστώς ως προσκείμενος στη δημοκρατική παράταξη, και ο οποίος διαφεύγοντας από την Ικαρία στη Μέση Ανατολή, τον Σεπτέμβριο του 1941, επανήλθε στην ενεργό δράση με τις τότες θεσμικές ρυθμίσεις και προήχθη στο βαθμό του υποστρατήγου. Με την αποκατάσταση του και τις θέσεις που κατέλαβε έπαιξε σημαντικό ρόλο στις τότε εξελίξεις στη
Μέση Ανατολή. Του ανετέθη η Γενική Διεύθυνση του Υπουργείου Στρατιωτικών, η διοίκηση του ΓΚΕΣ (τέλος του 1942), και χρημάτισε μέλος του Ανώτατου Στρατιωτικού Συμβουλίου (ΑΣΣ).
Αξιωματικός, αντίθετος με τα τότε κινήματα λόγω των αρνητικών επιπτώσεων τους στη μαχητική ικανότητα του στρατεύματος, αλλά και ασυμβίβαστος με τα λάθη των πολιτικών της εξόριστης κυβέρνησης του Καΐρου, συνελήφθη στις 4-4-1944 από την Αγγλική Στρατιωτική Διοίκηση και εκτοπίσθηκε στην Ασμάρα της Ερυθραίας για δέκα οκτώ μήνες, όπου και αποστρατεύτηκε. Να σημειωθεί ότι είχε εκτοπιστεί παλαιότερα και από το μεταξικό καθεστώς για δέκα οκτώ μήνες στη Σαντορίνη, στη Σίφνο και στην Ικαρία. Και ότι είχε επίσης διατελέσει πρόεδρος του Συλλόγου Αποστράτων και Αποτάκτων Αξιωματικών του ́35. (βλ. Κατσικώστας, Δ. 2015, σ. 93, 98, 106, 108, επίσης λήμμα Ιγνάτιος Καλλέργης στη Βικιπαίδεια)
Ο Γιάννης Σαλλάς, γενικός γραμματέας της Αντιφασιστικής Στρατιωτικής Οργάνωσης (ΑΣΟ) και γενικός επίσης γραμματέας του Κεντρικού Γραφείου Αντιφασιστικών Οργανώσεων Μέσης Ανατολής, ο οποίος σκοτώθηκε αργότερα στον Εμφύλιο στη Σάμο. Σχετικά με τη δράση του ειδικά στις εξελίξεις της Μέσης Ανατολής, βλέπε λεπτομέρειες στις προηγούμενες σελίδες, ειδικά στην ενότητα “Ο Ελληνικός Στρατός στη Μέση Ανατολή”.
Ο Φώτης Σπανός, επικεφαλής στολίσκου κομάντος, με “κουρσάρικα” σκάφη καμουφλαρισμένα σε εμπορικά σκάφη, ενταγμένα επιχειρησιακά στην αγγλική ναυτική βάση της Αγρελιάς στην Τουρκία, τα οποία εκτελούσαν αποστολές πάσης φύσεως ενάντια στους κατακτητές, (δολιοφθορές, μεταφορές, τροφίμων για την αντίσταση, χρημάτων, συνδέσμους, απαγωγές Γερμανών κ.ά.)
Ο Καβουριάρης Γιώργος, κατάσκοπος για τη δράση των Γερμανών στη Μήλο, με εντολή του Γενικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής (βλ. προηγούμενη αναφορά παρόντος τεύχους, σελ. 21).
Ο Λευτέρης Τσιμπίδης από το Καραβόσταμο μαχητής σε μονάδα του σώματος στρατού που πολέμησε και νίκησε τους Γερμανούς στην περίφημη “γοτθική γραμμή άμυνας”στο Ρίμινι της Ιταλίας, μεταγενέστερα μόνιμος αξιωματικός του ελληνικού στρατού.
• Στην οργάνωση και τη λειτουργία ελληνικών σχολείων
Εκπαιδευτικοί, όπως ο Διογένης Μαυρογιώργης (σχολεία Νουσεϊράτ), η Δέσποινα Σπανού Μπονάτσου (επίσης Νουσεϊράτ, Ο Ιωάννης Τσαντές στα σχολεία του Νουσεϊράτ της Γάζας και των Πηγών του Μωυσέως. Ο δάσκαλος Αποστόλης Μαμματάς στο προσφυγικό στρατόπεδο στην πόλη Μπούνια στο Βελγικό Κογκό (σήμερα Ζαίρ), η Αργυρώ Στεφανάδη, δασκάλα στο Shouq el Gharb. (Πηγή: Μπράτσος, Ν. 2027, σ. 108, 114, 116, 193)
Στρατόπεδα συγκέντρωσης – γνωστά ως “σύρματα”
Στην Αίγυπτο: Κασσασίν, Χελουάν, Καμπρίτ, Αμρίγια
Στο Σουδάν: Κεμπέιτ
Στην Κυρηναϊκή: Μπάρντια, Τμίμι, Γιαντζούρ, Τομπρούκ
Στην Ερυθραία: Ντεκαμερέ, Ασμάρα
33Δελτίο τοπικής ιστορίας και λαογραφίας “Η Αρέθουσα”. Τεύχος 21. Δεκέμβρης 2024
Στα στρατόπεδα της Ευθραίας στάλθηκαν και αξιωματικοί και στρατιώτες που κρατούνταν στις φυλακές της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου.
Βασίλης Τσαπαλιάρης: Σημείωμα για τη φυγάδευση της οικογένειας του πατέρα μου στη Μέση Ανατολή και τη διαμονή της στα Ιεροσόλυμα και στη Βηθλεέμ Γεννήθηκα από προσφυγική οικογένεια στη Μέση Ανατολή και έχοντας την ευθύνη της έκδοσης του Δελτίου, θεώρησα χρήσιμο να προσθέσω ορισμένα στοιχεία και για την δική μου οικογένεια.
Όσα μπόρεσα να συγκρατήσω κυρίως από τις κατά καιρούς διηγήσεις της μητέρας, και δευτερευόντως από τρίτους και ορισμένα προσφυγικά έγγραφα της οικογένειας μου.
Στη Μέση Ανατολή, διέφυγαν τμηματικά πρώτος ο πατέρας μου Σωκράτης, σχετικά νωρίς αλλά άγνωστο ακριβώς πότε, πάντως ως φαίνεται με τα πρώτα προσφυγικά ρεύματα από την Ικαρία. Στη Μέση Ανατολή, αν και μεγάλης ηλικίας (γεννημένος το 1900 και πολύ παλαιότερης κλάσης στράτευσης έχοντας υπηρετήσει και πολεμήσει στη Μικρά Ασία), εντάχθηκε στον Ελληνικό Στρατό της Μέσης Ανατολής, και υπηρέτησε στο Κέντρο Προσφύγων των Ιεροσολύμων, απ ́ όπου και απολύθηκε στις 15 του Μάρτη του 1945.
Την εποχή εκείνη, στο Στρατό της Μέσης Ανατολής υπηρετούσαν και άλλοι μεγάλης ηλικίας στρατιώτες από την Αρέθουσα, όπως ο Γιώργης Καβουριάρης (Τσάρος) και ο Θεοχάρης Πορτέλλος. Φίλοι του πατέρα μου και πολεμιστές και αυτοί κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία, έτυχε να συστρατευθούν και στο Στρατό της Μέσης Ανατολής.
Η μητέρα μου Ελευθερία και τα αδέλφια Νικόλας και Μαρίνα, διέφυγαν στη Μέση Ανατολή μετά από πολλούς δισταγμούς της μητέρας μου το 1944, αφού προηγήθηκε μια πρώτη απόπειρα διαφυγής, πολύ ενωρίτερα, από το Μηλιωπό, χωρίς επιτυχία, επειδή συνέπεσε με τη συρροή μεγάλου αριθμού ατόμων, πολύ περισσότερων του αριθμού των ατόμων που μπορούσε να μεταφέρει με ασφάλεια η βάρκα. Στην απόπειρα αυτή, αναφέρεται στα λεγόμενα του στις
προηγούμενες σελίδες (σ. 3-11) ο Νίκος Τσαπαλιάρης.
Τελικά, η μητέρα μου και τα αδέλφια μου, κατάφεραν να διαφύγουν τη δεύτερη φορά από άλλο σημείο. Από το Πλωμάρι. Αφού, όπως συνέβαινε συχνά, περίμεναν αρκετές μέρες σε σπηλιά.
Για τη διαφυγή της μητέρας μου και των αδελφιών μου, συγκράτησα από τη μητέρα μου ότι είχαν συνεννοηθεί να κάνουν την μεταφορά με τη βάρκα τους ο Καστανιάς και ο Αφιανές από τις Ράχες.
Αλλά δεν είμαι βέβαιος με ποιου ακριβώς την βάρκα κατόρθωσαν τελικά να μεταφερθούνε στην Τουρκία.
Πάντως, από τις διηγήσεις της μητέρας μου συγκράτησα, ότι συνταξιδέψε μαζί με πολλά άτομα από το Καραβόσταμο. Από αυτά, συγκράτησα το όνομα της Λαμπρινής Βογιατζή, μητέρας της Ανδριάνας Βογιατζή – Κοτσάνη, η οποία στο ταξίδι αυτό ατύχησε να χάσει το παιδί της, σε βρεφική τότες ηλικία.
Κατά τα λεγόμενα μάλιστα της μητέρας μου, φαίνεται να πνίγηκε κατά τραγικό τρόπο στην αγκαλιά της μητέρας του από τα νερά που εισχωρούσαν στη βάρκα από την ένταση του αέρα, στη διάρκεια θαλασσοταραχής. Και μάλιστα η μητέρα του βρέφους, βρισκόμενη σε κατάσταση ναυτίας με συνεχή ζάλη δεν φαίνεται να αντιλήφθηκε ότι το παιδί της πέθανε στη διάρκεια του ταξιδιού, παρά μόνο, όταν αποβιβάστηκαν στην Αγρελιά, όπου διαπιστώνοντας τον θάνατο του χρειάστηκε
να το θάψουν εκεί.
Θυμάμαι μάλιστα τη μητέρα μου να διηγείται ότι είχαν βρει μεγάλη θαλασσοταραχή πλησιάζοντας τις ακτές της Τουρκίας, σε σημείο να κινδυνεύσουν να πνιγούν, και ότι διασώθηκαν μετά από επιχείρηση διάσωσης τους από τον καπετάν Φώτη Σπανό, που εκείνη την εποχή εκτελούσε διάφορες αποστολές επικεφαλής στολίσκου σκαφών που έδρευε στην αγγλική βάση της Αγρελιάς στην Τουρκία.
Μάλιστα, φαίνεται να κατάφεραν μετά βίας να διασωθούν, αφού κατάφεραν να προσδέσουν και να ρυμουλκήσουν την βάρκα μετά από πολλές προσπάθειες πρόσδεσης στο σκάφος διάσωσης. Λόγω της θαλασσοταραχής αλλά και της φυσικής αδυναμίας να συγκρατηθεί από τους επιβαίνοντες και εξαντλημένους από την ασιτία άνδρες ο κάβος (το σχοινί) ρυμούλκησης. Για την άφιξη της της μητέρας μου στην Τουρκία και τις μετακινήσεις της από κει ( 34 Δελτίο τοπικής ιστορίας και λαογραφίας “Η Αρέθουσα”. Τεύχος 21. Δεκέμβρης 2024) υπάρχουν λεπτομερειακές ημερολογιακές εγγραφές άφιξης και ημερών προσωρινής διαμονής μέχρι τον τελικό τόπο προορισμού (τη Βηθλεέμ) σε σελίδα του προσφυγικού βιβλιαρίου της αδελφής μου Μαρίνας . Ειδικότερα ως εξής: Τσεσμέ: 15/3/1944 – 18/3/1944. Σμύρνη: 19/3/1944 – 30/3/1944. Χαλέπι Συρίας: 2/4/1944 – 14/4/1944. Νουσεϊράτ: 17/4/1944 – 17/5/1944. Βηθλεέμ
17/5/1944.
Αρχικά, η μητέρα μου με τα αδέλφια μου φαίνεται να εγκαταστάθηκαν σε προσφυγικούς καταυλισμούς μαζί με άλλες οικογένειες ως ότου εγκατασταθούν οριστικά στη Βηθλεέμ, όπου κατέλυσαν σε ενοικιαζόμενο δωμάτιο, γειτονικό με άλλες οικογένειες.
Οι οικογένειες που έμειναν μαζί σε καταυλισμούς, κατά τα λεγόμενα της μητέρας μου ήταν οι οικογένειες του Σταμούλου του Κώστα (φωτογράφου μεταπολεμικά στον Άγιο Κήρυκο), του Αντώνη Γλαρού (τηλεγραφητή επίσης μεταπολεμικά στον Άγιο Κήρυκο), και, τέλος, η οικογένεια του γιατρού Σταυρινάδη από τη Μεσαριά, με τον οποίο φαίνεται να συνδεόταν από παλιά φιλικά ο πατέρας μου. Η οικογένεια του Σταυρινάδη φυγαδεύτηκε στη Μέση Ανατολή σχετικά αργά το 1944 και το ίδιο και η δική μου. Με την οικογένεια αυτή, συγκράτησα από την αδελφή μου Μαρίνα ότι συνέπεσε να κατοικήσουν αργότερα σε γειτονικά ενοικιαζόμενα δωμάτια στη Βηθλεέμ και να διατηρούν καθημερινά επαφή.
Για τη ζωή της μητέρας μου και των αδελφιών μου στη Μέση Ανατολή δεν συγκράτησα κάποια άξια λόγου ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα μαρτυρία. Θυμάμαι πάντως, πως κατά τα λεγόμενα της, η μητέρα μου διηγούμενη την περιπέτεια της διαφυγής τους και κάποιο σχετικό όνειρο που προηγήθηκε της διαφυγής της ότι δήθεν “θα πήγαινε εκεί που είχε γεννηθεί ο Χριστός”, είχε συγκεντρώσει σε πολλούς το ενδιαφέρον κι ανάμεσα σε αυτούς και του στρατοπεδάρχη του
καταυλισμού. Πράγμα, για το οποίο, κατά τα λεγόμενα της, παρακίνησε τον πατέρα μου να καταγράψει τα διηγούμενα της και να τα δημοσιεύσει σε έντυπο της εποχής.
Εγώ γεννήθηκα στη Μέση Ανατολή, σε κλινική στο Σουέζ, τον Οκτώβρη του 1945. Βαπτίστηκα μάλιστα στη Μέση Ανατολή, με νονά μου την Ελευθερία Πορτέλλου – Φράγκου, συγγενή μας (δεύτερη εξαδέλφη μου) από την πλευρά της μητέρας μου.
Στην Ελλάδα επιστρέψαμε οικογενειακώς αρχές Μαρτίου του 1946 με πλοίο που προσέγγισε στη Χίο, απ’ όπου αποβιβαστήκαμε και στη συνέχεια μεταφερθήκαμε με καΐκι στην Ικαρία, στο λιμάνι του Ευδήλου.
Κάτω: φωτογραφία από το οικογενειακό αρχείο του πατέρα μου από τη θητεία του στον Ελληνικό Στρατό της Μέσης
Ανατολής. Αριστερα ο ίδιος, δεξια ο Γιώργης Καβουριάρης (Τσάρος) και κάτω ο Θεοχάρης Πορτέλλος. Και οι τρεις
διαφεύγοντας στην κατοχή στη Μέση Ανατολή, εντάχθηκαν στον εκεί Ελληνικό Στρατό
Ευχαριστούμε πολύ τον Βασίλη Τσαπαλιάρη για τη διάθεση του υλικού
